Mimo upływu dziesięcioleci od wydarzeń 1989/90 roku analiza zbioru ikonicznych zdjęć tych wydarzeń natyka się na wiele trudności. Tak jak pamięci zbiorowe ze sobą konkurują, także też wyraźna jest rywalizacji obrazów i związanych z nimi narracji, postrzegania wydarzeń. Jaki wpływ mają na nas zdjęcia? Czy oddają one rzeczywisty charakter wydarzeń tych przełomowych lat w Europie Środkowo-Południowo-Wschodnie? Autorzy tekstów probują na konkretnych przykładach zwrócić uwagę na wydarzenia annus mirabilis i ich ikonograficzne reprezentacje. Postulatem na następne lata pozostaje opracowanie wyboru takich zdjęć, które w sposób kompleksowy oddawałyby wydarzenia i emocje tamtych lat.

Siła oddziaływania obrazów

Zdjęcia zmieniły nasze postrzeganie świata, naszą pamięć o przeszłości. Pojawienie się tego nowego medium w pierwszej połowie XIX wieku było znaczącym przełomem w historii komunikacji oraz jej recepcji. Odtąd zdjęcia będą towarzyszyć najważniejszym osobom i wydarzeniom, ale będą też utrwalać świat intymny, prywatny zwykłych ludzi. Doskonalone przez następne dziesięciolecia techniki fotograficzne były wykorzystywane do przedstawiania najważniejszych wydarzeń z życia politycznego, gospodarczego czy społecznego. Wraz z rozwojem i upowszechnieniem się fotografii zwłaszcza po I wojnie światowej (aparat małoobrazkowy) zdjęcia stały się masowe. Fotografie postrzegano jako doskonałe i neutralne narzędzie dokumentacji. Szybko jednak pojawiły się próby manipulacji (począwszy od niewinnych retuszy urody) i ich instrumentalnego wykorzystania, także politycznego. Zdjęcia bywają także elementem wielkich dyskusji społecznych. Mimo rozwoju mediów filmowych zdjęcia do dzisiaj nic nie straciły na sile i atrakcyjności. Nadal przegląd najważniejszych fotografii danego roku uważany jest za jego przekonujący portret. Jaki obraz przełomu lat 80/90 XX wieku w Europie Środkowo-Południowo-Wschodniej przekazują, zwłaszcza te najczęściej reprodukowane, umieszczone w liczących się wydawnictwach czy na wystawach? Czy mają one jeszcze rzeczywiście jakąś siłę oddziaływania? Czy istnieje jedna, czy wiele reprezentacji ikonograficznych o tych wydarzeniach?

Mapa Europy Środkowo-Południowo-Wschodniej rysowana na nowo

„Krótkie stulecie”, jak często nazywany jest wiek XX, szczególne piętno wycisnęło na Europie Środkowo-Południowo-Wschodniej [1]. Datami granicznymi jest I wojna światowa oraz upadek systemu komunistycznego i ZSRR. Na przełomie lat 80. i 90. po raz kolejny mapa Europy została na nowo narysowana. Po I wojnie światowej upadły imperia trzech cesarzy. Powstały nowe państwa narodowe, z których tylko część mogła odwołać się do historycznej tradycji. Proces ich tworzenia nie zakończył się wraz z zakończeniem Wielkiej Wojny, lecz – jak trafnie przekonują polscy historycy Maciej Górny i Włodzimierz Borodziej – trwał do 1923 r. Europa Środkowo-Południowo-Wschodnia była regionem dalszych wojen, rewolucji, społecznych i etnicznych konfliktów.[2]

Stabilizacja nastąpiła dopiero w połowie lat 20. XX wieku, ale była krótkotrwała. Lata 40. były chyba najtragiczniejszym okresem w tym dramatycznym stuleciu. Upadek ZSRR i rozpad systemu państw przez niego zwasalizowanych zakończył rywalizację dwóch bloków prowadzoną od 1945 roku. Bipolarny świat przeszedł do lamusa historii (przynajmniej w tej wersji). Państwa Europy Środkowo-Południowo-Wschodniej odzyskały suwerenność, po upadku ZSRR suwerenność uzyskały także jego republiki związkowe (w tym zachodnie: Od Estonii po Ukrainę i Mołdawię). Mapa Europy została ponownie przerysowana. Tym razem proces ten odbył się bez długotrwałych wojen, czy krwawych rewolucji, co było niezwykłą cechą wydarzeń określanych jako Jesień Ludów. W tym czasie dominującym obrazem w państwach tej części Europy będą wielomilionowe pokojowe demonstracje. Symbolem podziału Europy i świata przez dziesięciolecia po 1945 roku były dwa państwa niemieckie i mur, który je oddzielał.[3]

W pamięci współczesnych mocno utrwaliły się fotografie dokumentujące wydarzenia z okresu przełomu lat 80./90. XX wieku. Marsz ku wolności tej części Europy odbywał się bowiem w świetle kamer i błysku fleszy reporterów z całego świata, odbierany był na ekranach miliardów telewizorów.

Wspólna czy podzielona pamięć

W klasycznym opracowaniu poświęconym roli i znaczeniu zdjęć w historii XX wieku wydanym przez Gerharda Paula te ilustrujące wydarzenia lat 1989-1991 wybrano w zadziwiający sposób. Wydawca zdecydował się bowiem na znaczne ograniczenie pola widzenia. Wskazał na wydarzenia i ich ikonograficzną reprezentację w sposób bardzo wyrywkowy. „Roku cudów” (annus mirabilis) nie otwierają wydarzenia z pierwszej jego połowy w Polsce, jak obrady „okrągłego stołu” czy pierwsze wolne wybory parlamentarne, lecz dopiero listopadowe zburzenie muru berlińskiego i wiwatujące tłumy na i w sąsiedztwie muru na tle Bramy Brandenburskiej. W artykule na ten temat autor skoncentrował się wyłącznie na wydarzeniach w Niemczech, całkowicie pominął wypadki w pozostałych krajach rozpadającego się bloku wschodniego.[4]

Także wybór ikonograficznych reprezentacji następnych lat może zaskoczyć. Dla roku 1990 redaktor zdecydował się pokazać … fotografię aktu wykonanego przez amatorów w NRD.[5] W tym samym roku przybliżono także postać amerykańskiej piosenkarki Madonny i konstrukcję ikony pop w muzycznym video.[6] Z rokiem 1991 powiązano trzy tematy. Były to zdjęcia z ataku powietrznego w czasie drugiej wojny w Zatoce Perskiej (operacja Desert Storm ze stycznia-lutego 1991 roku),[7] interpretacja plakatu pokazującego obawy zjednoczonych Niemiec [8] oraz i usunięcia pomników w Europie Wschodniej.[9] Autorka tego ostatniego tekstu, wbrew zapowiedziom w tytule, do zilustrowania swych rozważań wykorzystała głównie zdjęcia z likwidacji pomnika Feliksa Dzierżyńskiego w Moskwie. Czy wydarzenia przełomu lat 80./90. XX wieku można zredukować tylko do tych obrazów? Czy w krajach Europy Środkowo-Południowo-Wschodniej nie wytworzono własnych obrazowych opowieści? Czy można mówić o jednej pamięci tamtych lat czy raczej o podzielonych narodowo pamięciach i ich ikonograficznej reprezentacji? Ciekawe jest także spojrzenie z perspektywy podziału zachodnia i wschodnia Europa. Czy dla tej pierwszej druga druga nie jest widziana przede wszystkim przez pryzmat Niemiec i Rosji?

Rywalizacja na zdjęcia

Autorzy prezentowanych w następnych tygodniach artykułów w sposób przekonujący pokazują, że ograniczenie naszego postrzegania wydarzeń przełomu lat 80./90. tylko do przypadku niemieckiego czy radzieckiego / rosyjskiego są dużym uproszczeniem i nie oddają złożonego charakteru wydarzeń historycznego przełomu sprzed 30 lat. By zrozumieć jego charakter, jak i powiązane z nim ikonograficzne reprezentacje, należy każde z państw potraktować z osobna. Rozpoczęty wtedy proces emancypacji politycznej nie można zredukować do okresu przełomu lat 80/90. Destrukcja bloku wschodniego zaczęła się już dekadę wcześniej. Pierwszego wyłomu dokonała Polska, tworząc wielomilionowy ruch wokół pierwszego niezależnego od władz komunistycznych związku zawodowego „Solidarność”.

Wprawdzie „karnawał Solidarności” nie trwał długo, jednak nie pozostał bez wpływu na pojawienie się / wzmocnienie ruchów opozycyjnych i emancypacyjnych w pozostałych krajach komunistycznych. Do prawdziwej erupcji tych tendencji doszło jednak dopiero po zmianach w ZSRR drugiej połowie lat 80. XX wieku i ogłoszeniu przez jego przywódcę, Michaiła Gorbaczowa, polityki glasnosti (jawności) i pierestrojki (przebudowy). Ta ostatnia stała się jednak po kilku latach wstępem do upadku i destrukcji komunizmu. Ikonograficznym odbiciem nadchodzącego załamania stało się lądowanie w 1987 roku niemieckiego pilota, Matthiasa Rusta na moście tuż obok Placu Czerwonego. Było to wydarzenie bez precedensu, a zdjęcie stojącego przy samolocie w czerwonym kombinezonie na tle Kremla Rusta szybko obiegło wszystkie media światowe.[10]

Zdjęcia i pamięć

Z upływem lat jedne zdjęcia osiągają status ikon i nie podlegają już weryfikacji, inne natomiast odchodzą w niepamięć, tracąc swą moc oddziaływania. Jeszcze inne mogą być ponownie „odkryte” i wprowadzone do obiegu, wpływając na zmianę naszego stosunku. Jak każde medium, także fotografia podlega krytyce i powinna być stosowana w sposób konsekwentny. Wydaje się, że 30 lat od upadku ZSRR i państw bloku wschodniego stanowi dobrą okazję do weryfikacji tych ikonograficznych przedstawień i funkcjonowania ich w przestrzeni społecznej. Przypadek niemiecki, który podjęto w jednym z tekstów prezentowanego cyklu artykułów, może stanowić dobry pretekst do dalszych weryfikacji. Czy w związku z tym należy zrobić remanent funkcjonujących obrazów i na nowo opowiedzieć historię państw za „żelazną kurtyną”? Wydaje się, że jest to działanie konieczne.

Zwłaszcza dzisiaj w podzielonej nadal i targanej różnymi kryzysami Europie jest to ważne zadanie. Wprawdzie przed laty w Domu Historii Europejskiej w Brukseli podjęto próbę muzealizacji tych przestawień, jednak wysunięte propozycje nie upowszechniły się, nie przedostały do wspólnego rezerwuaru europejskiej pamięci. Prezentowane teksty poruszają jedynie wybrane aspekty, mogą jednak się stać punktem wyjścia do dalszych pogłębionych poszukiwań. Może w przyszłości uda się stworzyć wspólny ikonograficzny atlas Europy prezentujący wydarzenia wielkiego przełomu sprzed trzech dekad. Podkreślmy jeszcze raz jego wyjątkowość – pokojowy i obywatelski protest w imię przywrócenia praw i wolności; z jednej strony narodowy, ale z drugiej wspólny i w tym wymiarze po prostu europejski.

Autorzy artykułów, które będą prezentowane w następnych tygodniach, wybrali różne podejścia do wiodącego tematu. Skoncentrowali się na problemach dotyczących całego regionu, ale także na konkretnych przypadkach. W ten sposób udało się uzyskać efekt przejścia od metanarracji do studium przypadku. Autorów interesowało porównanie obrazów wydarzeń w Europie Środkowo-Wschodniej z Europą Południowo-Wschodnią w 1989 roku. Dużo miejsca poświęcono znanym reprezentacjom ikonograficznym, ale też tych mniej znanych lub wypartych z pamięci. Zwrócenie uwagi na te ostanie pozwoliło na rozważenie alternatywnych historii. Przypadki Polski i Niemiec zostały potraktowane bardzo szczegółowo. W sposób pogłębiony autorzy pokazali wartość fotografii jako medium dla dla kształtowania percepcji sposobu postrzegania przełomowych wydarzeń w obu krajach. Przedstawiono nie tylko kryjące się za nimi historie, ale także zmieniające się często symboliczne znaczenia i interpretacje tych obrazów na przestrzeni trzech dekad. Autorzy zwrócili również uwagę na potrzebę krytycznego podejścia do popularnych interpretacji.

---

Tydzień 1: Ilko-Sascha Kowalczuk

There are few events that are able to connect people worldwide, but some do. TV, radio, photos, videos, and in recent years the internet and new social media make it possible. The British author Zadie Smith, for example, describes in her world bestseller “White Teeth” (2000) how older people excitedly marvel at the fall of the Berlin Wall on 9 November 1989 in front of the television and how, at the same time, their children look bored into the screen. Authors from African countries expressed the hope that the fall of the Berlin Wall would also mean their liberation and would contribute to the tearing down of walls and borders worldwide.

DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18464

Tydzień 2: Stefan Troebst

The geography of the annus mirabilis 1989 shows an East-Central Europe consisting of Poland and Hungary as well as, delayed by several months, the GDR and Czechoslovakia – with a partially parallel, but causally only conditionally linked development in the USSR. Southeastern Europe was not affected by these processes until the very end of 1989. For what is called “change” in Bulgaria and the development in Romania, which even figures as a “revolution”, were primarily palace revolts in the course of conflicts within the ruling elite and in form merely imitations of what had happened before in Budapest, Warsaw and Leipzig.

DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18465

Tydzień 3: Łukasz Kamiński

Polska zapoczątkowała zmiany 1989 roku – to zdanie jest prawdziwe zarówno w dłuższej (sięgającej lata 1980), jak i krótszej, ograniczonej do samego “annus mirabilis” perspektywie. Pomimo to, symbolem pamięci o wydarzeniach sprzed ponad 30 lat stały się zdjęcia z innych państw. W Polsce zaś wciąż żywy spór o interpretację wydarzeń 1989 roku wpływa na zmianę znaczenia niektórych obrazów.

DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18466

Tydzień 4: Padraic Kenney

Revolutions, perhaps by definition, thrive on iconic images as much as they do on the words and ideas of their participants. And yet the images themselves can be too easily taken for granted. Historians are always attuned to the provenance of the written record. We are aware of the fact that some kinds of documents survive and are archived better than others, and that some participants in historical records leave no written records of their own.

DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18467

_____________________

Literatura

• Paul, Gerhard, ed. Das Jahrhundert der Bilder 1949 bis heute. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 2008.
• Kenney, Padraic. A Carnival of Revolution: Central Europe, 1989 wyd. Princeton: Princeton University Press 2002.
• Paul, Gerhard, ed. Visual History. Ein Studienbuch. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 2006.

Strony internetowe

• 30 lat temu Mathias Rust wylądował na Placu Czerwonym, „dzieje.pl” (29.05.2017): https://dzieje.pl/aktualnosci/30-lat-temu-mathias-rust-wyladowal-na-placu-czerwonym (ostatni dostęp 27 maja 2021).
• Chloe Hadjimatheou, Mathias Rust: German teenager who flew to Red Square, „www.bbc.com” (7.12.2012): https://www.bbc.com/news/magazine-20609795 (ostatni dostęp 27 maja 2021).
• Edgar Wolfrum, Cord Arendes, Macht der Bilder 2006/2: https://www.uni-heidelberg.de/presse/ruca/ruca06-2/8.html (ostatni dostęp 27 maja 2021).

_____________________

[1] Eric J. Hobsbawm, The Age of Extremes: The Short Twentieth Century, 1914-1991, London, Michael Joseph, 1994.
[2] Włodzimierz Borodziej, Maciej Górny, Der vergessene Weltkrieg. Europas Osten 1912-1923. Aus dem Polnischen von Bernhard Hartmann, 2. Vol., Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 2018.
[3] Konrad H. Jarausch, Out of Ashes: A New History of Europe in the Twentieth Century, Princeton: Princeton University Press 2015.
[4] Gerhard Janzing, Der Fall der Mauer. Bilder von Freiheit und / oder Einheit, In: Das Jahrhundert der Bilder 1949 bis heute, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008, p. 574-581.
[5] Klaus Honnef, Die nackte Republik. Aktfotographie von Amateuren in der DDR, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008,  p. 582-589.
[6] Jan-Oliver Decker, Madonna. Die Konstruktion einer Popikone im Musikvideo, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008,  p. 590-597.
[7] Markus Lohoff, Das neue Gesicht des Krieges. Cockpit- und Raketenbilder im Zweiten Persischen Golfkrieg, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008, p. 598-605.
[8] Cord Pagenstecher, „Das Boot ist voll”. Schreckensvision des vereinten Deutschland, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008, p. 606-613.
[9] Eva Binder, Gestützt. Zur Ikonografie des Denkmalschutzes in Osteuropa, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008, p. 614-621.
[10] S. Mathias Rust: the teenager who flew to Red Square, „The Guardian”, 29 Mai 2012, https://youtu.be/Q2xpQFEcumE (ostatni dostęp 27 maja 2021)

_____________________

Licencjonowanie obrazu

Art Gallery © 2015 rmorris3 via pixabay.

Zalecane cytowanie

Ruchniewicz, Krzysztof: Siła obrazów. In: Public History Weekly 9 (2021) 5, DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18463.

Odpowiedzialność redakcyjna

Moritz Hoffmann / Marko Demantowsky

Although decades have passed since the transition of 1989/90, the analysis of iconic images depicting these events encounters many difficulties. Just as collective memories compete with each other, the rivalry between images,  narratives and perceptions of events associated with them is equally clear. What effect do images have on us? Do they reflect the true character of the events of those crucial years in Central and South-Eastern Europe? The authors of the texts try to draw attention to the events of the annus mirabilis and their iconographic representations by means of concrete examples. A postulate for the coming years remains the creation of a selection of such images that would comprehensively reflect the events and emotions of those years.

The Power of Images

Photographs have changed our perception of the world and our memory of the past. The emergence of this new medium in the first half of the 19th century was a major breakthrough in the history of communication and its reception. From now on, photographs would accompany the most important people and events, but also capture the intimate, private world of ordinary people. Photographic techniques, improved in the following decades, served to depict the most important events of political, economic or social life. With the development and popularisation of photography – especially after the World War  I (35 mm camera) – photography became a mass commodity. Photographs were perceived as an excellent and neutral means of documentation. However, attempts at manipulation (starting with innocent beauty retouching) and their instrumental use, also politically, soon became apparent. Photographs are sometimes also an element of great social discussions. Despite the development of film media, photographs have not lost their power and appeal to this day. Competitions, such as ‘A Year in Photos’, are still very important. What image of the turn of the 1980s and 1990s in Central and South-Eastern Europe do they convey, especially the most frequently reproduced ones placed in important publications or exhibitions? Do they still have an impact? Are there one or many iconographic representations of these events?

Redrawing the Map of Central and South-Eastern Europe

The “short century”, as the 20th century is often called, left particular traces in Central and South-Eastern Europe.[1] The dates of the World War I and the collapse of the communist system and the USSR are the caesuras. In the late 1980s and early 1990s, the map of Europe was redrawn once again. After the World War I, the three empires collapsed. New nation states emerged, only some of which could refer to historical traditions. The process of their emergence did not end with the end of the Great War, but lasted – as the Polish historians Maciej Górny and Włodzimierz Borodziej aptly argue – until 1923. Central and South-Eastern Europe was a region of further wars, revolutions, social and ethnic conflicts.[2]

It was not until the mid-1920s that stabilisation occurred, but it was short-lived. The 1940s were perhaps the most tragic period in this dramatic century. The collapse of the USSR and the disintegration of the state system it controlled ended the rivalry between the two blocs that had existed since 1945. The bipolar world was a thing of the past (at least in this version). The countries of Central and South-Eastern Europe regained their sovereignty, and after the collapse of the USSR, the same applied to its union republics (including the western ones: from Estonia to Ukraine and Moldova). The map of Europe was redrawn. This time the process took place without protracted wars or bloody revolutions, a peculiarity of the events known as the “Autumn of Nations”. During this period, the dominant image in the countries of this part of Europe will be that of peaceful demonstrations of millions of people. For decades after 1945, the symbol of the division of Europe and the world was the two German states and the wall that separated them.[3]

Photographs documenting the events of the late 1980s and early 1990s are firmly anchored in the memory of contemporaries. The march to freedom of this part of Europe took place in the light of the cameras and spotlights of reporters from all over the world and could be seen on the screens of billions of television sets.

Common or Shared Memory

In the classic study edited by Gerhard Paul on the role and significance of photographs in the history of the twentieth century, those illustrating the events of 1989-1991 have been selected in a surprising way. The editor decided to narrow the field of vision considerably. He pointed to the events and their iconographic representation in a very random way. “The year of miracles” (annus mirabilis) in Poland does not begin with the events of the first half of the year, such as the Round Table talks or the first free parliamentary elections, but only with the fall of the Berlin Wall in November and the cheering crowds on and around the Wall in front of the Brandenburg Gate. In his article, the author focused exclusively on the events in Germany and completely ignored the events in the other countries of the disintegrating Eastern Bloc.[4]

The choice of iconographic representations for the following years may also be surprising. For the year 1990, the editors decided to … to show a nude photo taken by amateurs in the GDR.[5] The same year also saw the introduction of the figure of the American singer Madonna and the construction of a pop icon in a music video.[6] Three themes were associated with 1991. They were photos of an air raid during the Second Gulf War (Operation Desert Storm in January-February 1991),[7] an interpretation of a poster showing fears of a reunified Germany,[8] and the removal of monuments in Eastern Europe.[9] The author of the latter text, contrary to what is stated in the title, has mainly used photographs of the removal of Feliks Dzerzhinsky’s monument in Moscow to illustrate her reflections. Can the events of the late 1980s and early 1990s be reduced to these images alone? Did the countries of Central and South-Eastern Europe not develop their own image-based histories? Can we speak of a memory of these years or rather of nationally shared memories and their iconographic representation? It is also interesting to look at this from the perspective of the division between Western and Eastern Europe. Is the former not primarily seen through the prism of Germany and Russia?

Rivalry of Images

The authors of the articles presented in the following weeks convincingly show that limiting our perception of the events of the Transition period to the German or Soviet/Russian case is a great simplification and does not reflect the complex character of the historical events of the Transition period 30 years ago. To understand their essence as well as the iconographic representations associated with them, each of the countries should be treated separately. The process of political emancipation that began at that time cannot be reduced to the period between the 1980s and 1990s. The dissolution of the Eastern bloc had already begun a decade earlier. The first breakthrough came in Poland with the creation of a million-strong movement around the first trade union independent of the communist authorities, Solidarnosc.

Although the “Carnival of Solidarity” did not last long, it was not without influence on the emergence/strengthening of opposition and emancipation movements in other communist countries. However, the real outbreak of these tendencies came after the changes in the USSR in the second half of the 1980s and the announcement of the policy of glasnost (openness) and perestroika (restructuring) by the CPSU General Secretary Mikhail Gorbachev. However, the latter became a prelude to the collapse and destruction of communism after a few years. The iconographic reflection of the coming collapse was the landing of the German pilot Matthias Rust on a bridge near Red Square in 1987. It was an unprecedented event and the photo of Rust standing by the plane in a red flight suit against the backdrop of the Kremlin quickly went through the world media.[10]

Images and Memory

Over the years, some photographs acquire the status of icons and go unreviewed, while others are forgotten and lose their impact. Still others may be newly “discovered” and circulated, changing our attitudes. Like any medium, photography is subject to criticism and should be used consistently. It seems that the 30 years since the demise of the USSR and the Eastern Bloc countries offer a good opportunity to verify these iconographic representations and their functioning in the public sphere. The German case, taken up in one of the texts in the series of articles presented, can provide a good pretext for further verification. Should we take stock of the images that work and retell the history of the countries behind the “Iron Curtain”? It seems that this is a necessary measure.

Especially today, in a Europe still divided and torn apart by various crises, this is an important task. Although an attempt was made years ago at the House of European History in Brussels to reflect on these representations, the proposals made there did not catch on and did not enter the common reservoir of European memory. The texts presented here touch only on selected aspects, but can be a starting point for further in-depth research. Perhaps in the future it will be possible to create a common iconographic atlas of Europe depicting the events of the great turning point three decades ago. Let us once again emphasise its uniqueness – a peaceful and civil protest for the restoration of rights and freedoms; on the one hand national, but on the other hand also general and in this dimension simply European.

The authors of the articles presented in the following weeks have chosen different approaches to the guiding theme. They focused on region-wide themes, but also on specific cases. In this way it was possible to achieve a transition from meta-narrative to case study. The authors were interested in comparing images of events in Central and Eastern Europe with those in South Eastern Europe in 1989. Much space was devoted to well-known iconographic representations, but also to those that are less known or have been pushed out of memory. Attention to the latter made it possible to consider alternative histories. The cases of Poland and Germany were treated in great detail. The authors gave an in-depth account of the value of photography as a medium for the perception of seminal events in both countries. Presented were not only the stories behind them, but also the often changing symbolic meanings and interpretations of these images over the course of three decades. The authors also drew attention to the need for a critical approach to popular interpretations.

The Contributions to the June Issue

Week 1: Ilko-Sascha Kowalczuk

There are few events that are able to connect people worldwide, but some do. TV, radio, photos, videos, and in recent years the internet and new social media make it possible. The British author Zadie Smith, for example, describes in her world bestseller “White Teeth” (2000) how older people excitedly marvel at the fall of the Berlin Wall on 9 November 1989 in front of the television and how, at the same time, their children look bored into the screen. Authors from African countries expressed the hope that the fall of the Berlin Wall would also mean their liberation and would contribute to the tearing down of walls and borders worldwide.

DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18464

Week 2: Stefan Troebst

The geography of the annus mirabilis 1989 shows an East-Central Europe consisting of Poland and Hungary as well as, delayed by several months, the GDR and Czechoslovakia – with a partially parallel, but causally only conditionally linked development in the USSR. Southeastern Europe was not affected by these processes until the very end of 1989. For what is called “change” in Bulgaria and the development in Romania, which even figures as a “revolution”, were primarily palace revolts in the course of conflicts within the ruling elite and in form merely imitations of what had happened before in Budapest, Warsaw and Leipzig.

DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18465

Week 3: Łukasz Kamiński

Poland started off the 1989 transformation – this statement is valid in the long-term perspective (reaching back to 1980s) as well as the one strictly limited to „annus mirabilis” itself. Nevertheless, the most powerful tokens commemorating the events that took place 30 years earlier were photographs from other countries. Poland is still pulsating with vibrant discussions over the interpretation of the 1989 events substantially affecting the significance of some iconic images from those times.

DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18466

Week 4: Padraic Kenney

Revolutions, perhaps by definition, thrive on iconic images as much as they do on the words and ideas of their participants. And yet the images themselves can be too easily taken for granted. Historians are always attuned to the provenance of the written record. We are aware of the fact that some kinds of documents survive and are archived better than others, and that some participants in historical records leave no written records of their own.

DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18467

_____________________

Further Reading

• Paul, Gerhard, ed. Das Jahrhundert der Bilder 1949 bis heute. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 2008.
• Kenney, Padraic. A Carnival of Revolution: Central Europe, 1989 wyd. Princeton: Princeton University Press 2002.
• Paul, Gerhard, ed. Visual History. Ein Studienbuch. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 2006.

Web Resources

• 30 lat temu Mathias Rust wylądował na Placu Czerwonym, „dzieje.pl” (29.05.2017): https://dzieje.pl/aktualnosci/30-lat-temu-mathias-rust-wyladowal-na-placu-czerwonym (last accessed 27 May 2021).
• Chloe Hadjimatheou, Mathias Rust: German teenager who flew to Red Square, „www.bbc.com” (7.12.2012): https://www.bbc.com/news/magazine-20609795 (last accessed 27 May 2021).
• Edgar Wolfrum, Cord Arendes, Macht der Bilder 2006/2: https://www.uni-heidelberg.de/presse/ruca/ruca06-2/8.html (last accessed 27 May 2021).

_____________________

[1] Eric J. Hobsbawm, The Age of Extremes: The Short Twentieth Century, 1914-1991, London, Michael Joseph, 1994.
[2] Włodzimierz Borodziej, Maciej Górny, Der vergessene Weltkrieg. Europas Osten 1912-1923. Aus dem Polnischen von Bernhard Hartmann, 2. Vol., Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 2018.
[3] Konrad H. Jarausch, Out of Ashes: A New History of Europe in the Twentieth Century, Princeton: Princeton University Press 2015.
[4] Gerhard Janzing, Der Fall der Mauer. Bilder von Freiheit und / oder Einheit, In: Das Jahrhundert der Bilder 1949 bis heute, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008, p. 574-581.
[5] Klaus Honnef, Die nackte Republik. Aktfotographie von Amateuren in der DDR, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008,  p. 582-589.
[6] Jan-Oliver Decker, Madonna. Die Konstruktion einer Popikone im Musikvideo, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008,  p. 590-597.
[7] Markus Lohoff, Das neue Gesicht des Krieges. Cockpit- und Raketenbilder im Zweiten Persischen Golfkrieg, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008, p. 598-605.
[8] Cord Pagenstecher, „Das Boot ist voll”. Schreckensvision des vereinten Deutschland, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008, p. 606-613.
[9] Eva Binder, Gestützt. Zur Ikonografie des Denkmalschutzes in Osteuropa, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008, p. 614-621.
[10] S. Mathias Rust: the teenager who flew to Red Square, „The Guardian”, 29 Mai 2012, https://youtu.be/Q2xpQFEcumE (last accessed 27 May 2021)

_____________________

Image Credits

Art Gallery © 2015 rmorris3 via pixabay.

Recommended Citation

Ruchniewicz, Krzysztof: The Power of Images. In: Public History Weekly 9 (2021) 5, DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18463.

Editorial Responsibility

Moritz Hoffmann / Marko Demantowsky

Trotz der Jahrzehnte, die seit den Ereignissen von 1989/90 vergangen sind, stößt die Analyse der Sammlung von ikonischen Bildern ebendieser Ereignisse auf viele Schwierigkeiten. So wie kollektive Erinnerungen miteinander konkurrieren, so deutlich ist auch die Rivalität zwischen Bildern und den mit ihnen verbundenen Erzählungen und Wahrnehmungen von Ereignissen. Welche Wirkung haben Bilder auf uns? Spiegeln sie den wahren Charakter der Ereignisse jener entscheidenden Jahre in Mittel- und Südosteuropa wider? Die Autor:innen der Texte versuchen, anhand konkreter Beispiele auf die Ereignisse des Annus mirabilis und deren ikonografische Darstellungen aufmerksam zu machen. Ein Postulat für die kommenden Jahre bleibt die Erstellung einer Auswahl solcher Bilder, die die Ereignisse und Emotionen jener Jahre umfassend widerspiegeln würde.

Die Macht der Bilder

Fotografien haben unsere Wahrnehmung der Welt und unsere Erinnerung an die Vergangenheit verändert. Das Aufkommen dieses neuen Mediums in der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts war ein bedeutender Durchbruch in der Geschichte der Kommunikation und ihrer Rezeption. Von nun an werden Fotografien die wichtigsten Menschen und Ereignisse begleiten, aber auch die intime, private Welt der einfachen Menschen festhalten. Fotografische Techniken, die in den folgenden Jahrzehnten perfektioniert wurden, dienten dazu, die wichtigsten Ereignisse des politischen, wirtschaftlichen oder gesellschaftlichen Lebens darzustellen. Mit der Entwicklung und Popularisierung der Fotografie – vor allem nach dem Ersten Weltkrieg (Kleinbildkamera) – wurde die Fotografie zur Massenware. Fotos wurden als hervorragendes und neutrales Mittel zur Dokumentation wahrgenommen. Doch schon bald zeigten sich Manipulationsversuche (beginnend mit unschuldigen Schönheitsretuschen) und deren instrumentelle Nutzung, auch politisch. Fotos sind manchmal auch ein Element großer gesellschaftlicher Diskussionen. Trotz der Entwicklung der Filmmedien haben Fotografien bis heute nichts von ihrer Kraft und Attraktivität verloren. Ein Rückblick auf die wichtigsten Fotografien eines Jahres gilt immer noch als dessen überzeugendes Porträt. Welches Bild von der Wende der 1980er und 1990er Jahre in Mittel- und Südosteuropa vermitteln sie, insbesondere die am häufigsten reproduzierten, in wichtigen Publikationen oder Ausstellungen platzierten? Haben sie noch eine Wirkung? Gibt es eine oder viele ikonografische Darstellungen dieser Ereignisse?

Die Karte von Mittel- und Südosteuropa neu gezeichnet

Das “kurze Jahrhundert”, wie das 20. Jahrhundert oft genannt wird, hat in Mittel- und Südosteuropa besondere Spuren hinterlassen.[1] Die Daten des Ersten Weltkriegs und des Zusammenbruchs des kommunistischen Systems und der UdSSR sind die Zäsuren. In den späten 1980er und frühen 1990er Jahren wurde die Landkarte Europas noch einmal neu gezeichnet. Nach dem Ersten Weltkrieg brachen die drei Kaiserreiche zusammen. Es entstanden neue Nationalstaaten, von denen sich nur einige auf historische Traditionen berufen konnten. Der Prozess ihrer Entstehung endete nicht mit dem Ende des Großen Krieges, sondern dauerte – wie die polnischen Historiker Maciej Górny und Włodzimierz Borodziej treffend argumentieren – bis 1923. Mittel- und Südosteuropa war eine Region mit weiteren Kriegen, Revolutionen, sozialen und ethnischen Konflikten.[2]

Erst Mitte der 1920er Jahre kam es zu einer Stabilisierung, die aber nur von kurzer Dauer war. Die 1940er Jahre waren vielleicht die tragischste Zeit in diesem dramatischen Jahrhundert. Der Zusammenbruch der UdSSR und der Zerfall des von ihr kontrollierten Staatensystems beendeten die seit 1945 bestehende Rivalität zwischen den beiden Blöcken. Die bipolare Welt gehörte der Vergangenheit an (zumindest in dieser Version). Die Länder Mittel- und Südosteuropas gewannen ihre Souveränität zurück, und nach dem Zusammenbruch der UdSSR galt das Gleiche für deren Unionsrepubliken (auch die westlichen: von Estland bis zur Ukraine und Moldawien). Die Landkarte Europas wurde neu gezeichnet. Diesmal verlief der Prozess ohne langwierige Kriege oder blutige Revolutionen, eine Besonderheit der als „Völkerherbst“ bekannten Ereignisse. In dieser Zeit wird das dominierende Bild in den Ländern dieses Teils von Europa das von friedlichen Demonstrationen vieler Millionen sein. Das Symbol der Teilung Europas und der Welt waren für Jahrzehnte nach 1945 die beiden deutschen Staaten und die Mauer, die sie trennte.[3]

Fotografien, die die Ereignisse der späten 1980er und frühen 1990er Jahre dokumentieren, sind im Gedächtnis der Zeitgenoss:innen fest verankert. Der Marsch in die Freiheit dieses Teils Europas fand im Licht der Kameras und der Scheinwerfer von Reportern aus aller Welt statt und war auf den Bildschirmen von Milliarden von Fernsehgeräten zu sehen.

Gemeinsame oder geteilte Erinnerung

In der von Gerhard Paul herausgegebenen klassischen Studie über die Rolle und Bedeutung von Fotografien in der Geschichte des zwanzigsten Jahrhunderts wurden auf überraschende Weise diejenigen ausgewählt, die die Ereignisse von 1989-1991 illustrieren. Der Herausgeber hat sich entschieden, das Sichtfeld deutlich einzuschränken. Er wies auf die Ereignisse und ihre ikonografische Darstellung in einer sehr zufälligen Weise hin. “Das Jahr der Wunder” (annus mirabilis) beginnt in Polen nicht mit den Ereignissen der ersten Jahreshälfte, wie den Gesprächen am Runden Tisch oder den ersten freien Parlamentswahlen, sondern erst mit dem Fall der Berliner Mauer im November und den jubelnden Menschenmassen auf und um die Mauer vor dem Brandenburger Tor. In seinem Artikel zu diesem Thema konzentrierte sich der Autor ausschließlich auf die Ereignisse in Deutschland und ignorierte die Ereignisse in den anderen Ländern des zerfallenden Ostblocks völlig.[4]

Auch die Wahl der ikonographischen Darstellungen der folgenden Jahre mag überraschen. Für das Jahr 1990 hat sich die Redaktion entschieden, … ein Aktfoto zu zeigen, das von Amateuren in der DDR aufgenommen wurde.[5] Im selben Jahr wurde auch die Figur der amerikanischen Sängerin Madonna und die Konstruktion einer Pop-Ikone in einem Musikvideo eingeführt.[6] Drei Themen wurden mit 1991 in Verbindung gebracht. Es handelte sich um Fotos eines Luftangriffs während des Zweiten Golfkriegs (Operation Wüstensturm im Januar-Februar 1991),[7] eine Interpretation eines Plakats, das die Ängste vor einem wiedervereinigten Deutschland zeigt,[8] und die Entfernung von Denkmälern in Osteuropa.[9] Die Autorin des letztgenannten Textes hat, anders als im Titel angegeben, zur Illustration ihrer Überlegungen vor allem Fotos von der Beseitigung des Denkmals von Feliks Dserschinski in Moskau verwendet. Lassen sich die Ereignisse der späten 1980er und frühen 1990er Jahre allein auf diese Bilder reduzieren? Haben die Länder Mittel- und Südosteuropas nicht ihre eigenen bildbasierten Geschichten entwickelt? Kann man von einer Erinnerung an diese Jahre sprechen oder eher von national geteilten Erinnerungen und deren ikonographischer Darstellung? Interessant ist auch die Betrachtung aus der Perspektive der Teilung zwischen West- und Osteuropa. Wird ersteres nicht in erster Linie durch das Prisma von Deutschland und Russland gesehen?

Rivalität der Bilder

Die Autoren der in den folgenden Wochen vorgestellten Beiträge zeigen überzeugend, dass die Beschränkung unserer Wahrnehmung der Ereignisse der Wendezeit auf den deutschen oder sowjetisch/russischen Fall eine große Vereinfachung darstellt und den komplexen Charakter der historischen Ereignisse der Wende vor 30 Jahren nicht widerspiegelt. Um ihr Wesen sowie die damit verbundenen ikonographischen Darstellungen zu verstehen, sollte jedes der Länder separat behandelt werden. Der damals einsetzende politische Emanzipationsprozess lässt sich nicht auf die Zeit zwischen den 1980er und 1990er Jahren reduzieren. Die Auflösung des Ostblocks hatte bereits ein Jahrzehnt früher begonnen. Der erste Durchbruch gelang in Polen mit der Schaffung einer millionenstarken Bewegung um die erste von den kommunistischen Behörden unabhängige Gewerkschaft, die Solidarnosc.

Obwohl der “Karneval der Solidarität” nicht lange dauerte, blieb er nicht ohne Einfluss auf die Entstehung/Stärkung von Oppositions- und Emanzipationsbewegungen in anderen kommunistischen Ländern. Der wirkliche Ausbruch dieser Tendenzen erfolgte jedoch erst nach den Veränderungen in der UdSSR in der zweiten Hälfte der 1980er Jahre und der Ankündigung der Politik von Glasnost (Offenheit) und Perestroika (Umbau) durch den Generalsekretär der KPdSU Michail Gorbatschow. Letzteres wurde jedoch nach einigen Jahren zu einem Vorspiel für den Zusammenbruch und die Zerstörung des Kommunismus. Das ikonographische Spiegelbild des kommenden Zusammenbruchs war die Landung des deutschen Piloten Matthias Rust auf einer Brücke in der Nähe des Roten Platzes im Jahr 1987. Es war ein noch nie dagewesenes Ereignis, und das Foto von Rust, der in einem roten Fliegeranzug vor dem Hintergrund des Kremls am Flugzeug steht, ging schnell durch die Weltmedien.[10]

Bilder und Erinnerung

Im Laufe der Jahre erlangen einige Fotografien den Status von Ikonen und werden nicht mehr überprüft, während andere in Vergessenheit geraten und ihre Wirkungskraft verlieren. Wieder andere werden vielleicht neu “entdeckt” und in Umlauf gebracht und verändern unsere Einstellung. Wie jedes Medium ist auch die Fotografie der Kritik ausgesetzt und sollte konsequent genutzt werden. Es scheint, dass die 30 Jahre seit dem Untergang der UdSSR und der Ostblockstaaten eine gute Gelegenheit bieten, diese ikonographischen Repräsentationen und ihr Funktionieren im öffentlichen Raum zu verifizieren. Der deutsche Fall, der in einem der Texte der vorgestellten Artikelserie aufgegriffen wurde, kann einen guten Anlass für eine weitere Überprüfung bieten. Sollen wir eine Bestandsaufnahme der funktionierenden Bilder machen und die Geschichte der Länder hinter dem “Eisernen Vorhang” nacherzählen? Es scheint, dass dies eine notwendige Maßnahme ist.

Gerade heute, in einem immer noch geteilten und von verschiedenen Krisen zerrissenen Europa, ist dies eine wichtige Aufgabe. Obwohl vor Jahren im Haus der Europäischen Geschichte in Brüssel der Versuch unternommen wurde, über diese Darstellungen nachzudenken, haben sich die Vorschläge, die dort gemacht wurden, nicht durchgesetzt und sind nicht in das gemeinsame Reservoir des europäischen Gedächtnisses gelangt. Die hier vorgestellten Texte berühren nur ausgewählte Aspekte, können aber ein Ausgangspunkt für weitere vertiefende Untersuchungen sein. Vielleicht wird es in der Zukunft möglich sein, einen gemeinsamen ikonographischen Atlas von Europa zu erstellen, der die Ereignisse der großen Wende vor drei Jahrzehnten darstellt. Betonen wir noch einmal seine Einzigartigkeit – ein friedlicher und ziviler Protest für die Wiederherstellung von Rechten und Freiheiten; einerseits national, andererseits aber auch allgemein und in dieser Dimension einfach europäisch.

Die Autoren der Artikel, die in den folgenden Wochen vorgestellt werden, haben unterschiedliche Zugänge zum Leitthema gewählt. Sie konzentrierten sich auf regionsweite Themen, aber auch auf spezifische Fälle. Auf diese Weise war es möglich, einen Übergang von der Metaerzählung zur Fallstudie zu erreichen. Die Autoren waren daran interessiert, Bilder von den Ereignissen in Mittel- und Osteuropa mit denen in Südosteuropa im Jahr 1989 zu vergleichen. Viel Raum wurde bekannten ikonographischen Darstellungen gewidmet, aber auch solchen, die weniger bekannt oder aus dem Gedächtnis verdrängt sind. Die Beachtung der letzteren ermöglichte die Betrachtung alternativer Geschichten. Die Fälle von Polen und Deutschland wurden sehr ausführlich behandelt. Die Autoren haben den Wert der Fotografie als Medium für die Wahrnehmung wegweisender Ereignisse in beiden Ländern eingehend dargestellt. Präsentiert wurden nicht nur die Geschichten dahinter, sondern auch die oft wechselnden symbolischen Bedeutungen und Interpretationen dieser Bilder im Laufe von drei Jahrzehnten. Die Autoren haben auch auf die Notwendigkeit eines kritischen Umgangs mit populären Interpretationen aufmerksam gemacht.

---

Woche 1: Ilko-Sascha Kowalczuk

Weltweit gibt es wenige Ereignisse, die verbinden. Aber einige existieren. TV, Radio, Fotos, Videos, sei einigen Jahren auch Internet und neue soziale Medien machen es möglich. Die britische Autorin Zadie Smith etwa beschreibt in ihrem Weltbestseller „White Teeth“ (2000), wie Ältere aufgeregt vor dem Fernseher mit dem Mauerfall am 9. November 1989 das Ende des Zweiten Weltkrieges bestaunen und wie zugleich ihre Kinder gelangweilt in die Röhre schauen. Autoren aus afrikanischen Ländern dichteten die Hoffnung herbei, der Fall der Berliner Mauer würde auch ihre Befreiung bedeuten und zum Niederreißen von Mauern und Grenzen weltweit beitragen.

DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18464

Woche 2: Stefan Troebst

Die Geographie des annus mirabilis 1989 zeigt ein östliches Mitteleuropa, bestehend aus Polen und Ungarn sowie, um etliche Monate zeitversetzt, DDR und ČSSR – mit einer partiell parallelen, kausal aber nur bedingt verknüpften Entwicklung in der UdSSR. Südosteuropa war von all dem bis zum Ende des Jahres 1989 nicht tangiert. Denn das, was in Bulgarien als „Wechsel“ bezeichnet wird, sowie die gar als „Revolution“ figurierende Entwicklung in Rumänien, waren dem Inhalt nach primär Palastrevolten im Zuge von Konflikten innerhalb der Herrschaftselite sowie in der Form lediglich Imitate dessen, was zuvor in Budapest, Warschau und Leipzig geschehen war.

DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18465

Woche 3: Łukasz Kamiński

Poland started off the 1989 transformation – this statement is valid in the long-term perspective (reaching back to 1980s) as well as the one strictly limited to „annus mirabilis” itself. Nevertheless, the most powerful tokens commemorating the events that took place 30 years earlier were photographs from other countries. Poland is still pulsating with vibrant discussions over the interpretation of the 1989 events substantially affecting the significance of some iconic images from those times.

DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18466

Woche 4: Padraic Kenney

Wie jede Revolution bleibt auch der Sturz der kommunistischen Herrschaft in Osteuropa durch symbolkräftige Bilder in der Erinnerung haften. Doch die Kamera fängt Revolutionen und die Ursachen, die sie hervorbringen, nicht einheitlich ein. Manche Dinge sind nicht fotogen, oder sie bleiben im Verborgenen oder werden einfach ignoriert, während dramatischere Ereignisse unsere Aufmerksamkeit in Anspruch nehmen. In diesem Essay werde ich überlegen, warum wir erwarten können, dass es Aspekte von 1989 gibt, die sich dem Blick des Fotografen entziehen, und ich werde einige Beispiele vorschlagen, wobei ich mich auf Beispiele in ganz Ostmitteleuropa stütze. Ich werde argumentieren, dass die Erforschung des revolutionären Wandels bereit sein muss, sich von leicht verfügbaren Bildern abzuwenden, um alternative Geschichten zu berücksichtigen, die durch das Sichtbare verborgen werden.

DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18467

_____________________

Literaturhinweise

• Paul, Gerhard, ed. Das Jahrhundert der Bilder 1949 bis heute. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 2008.
• Kenney, Padraic. A Carnival of Revolution: Central Europe, 1989 wyd. Princeton: Princeton University Press 2002.
• Paul, Gerhard, ed. Visual History. Ein Studienbuch. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 2006.

Webressourcen

• 30 lat temu Mathias Rust wylądował na Placu Czerwonym, „dzieje.pl” (29.05.2017): https://dzieje.pl/aktualnosci/30-lat-temu-mathias-rust-wyladowal-na-placu-czerwonym (letzter Zugriff 27. Mai 2021).
• Chloe Hadjimatheou, Mathias Rust: German teenager who flew to Red Square, „www.bbc.com” (7.12.2012): https://www.bbc.com/news/magazine-20609795 (letzter Zugriff 27. Mai 2021).
• Edgar Wolfrum, Cord Arendes, Macht der Bilder 2006/2: https://www.uni-heidelberg.de/presse/ruca/ruca06-2/8.html (letzter Zugriff 27. Mai 2021).

_____________________

[1] Eric J. Hobsbawm, The Age of Extremes: The Short Twentieth Century, 1914-1991, London, Michael Joseph, 1994.
[2] Włodzimierz Borodziej, Maciej Górny, Der vergessene Weltkrieg. Europas Osten 1912-1923. Aus dem Polnischen von Bernhard Hartmann, 2. Vol., Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 2018.
[3] Konrad H. Jarausch, Out of Ashes: A New History of Europe in the Twentieth Century, Princeton: Princeton University Press 2015.
[4] Gerhard Janzing, Der Fall der Mauer. Bilder von Freiheit und / oder Einheit, In: Das Jahrhundert der Bilder 1949 bis heute, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008, p. 574-581.
[5] Klaus Honnef, Die nackte Republik. Aktfotographie von Amateuren in der DDR, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008,  p. 582-589.
[6] Jan-Oliver Decker, Madonna. Die Konstruktion einer Popikone im Musikvideo, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008,  p. 590-597.
[7] Markus Lohoff, Das neue Gesicht des Krieges. Cockpit- und Raketenbilder im Zweiten Persischen Golfkrieg, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008, p. 598-605.
[8] Cord Pagenstecher, „Das Boot ist voll”. Schreckensvision des vereinten Deutschland, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008, p. 606-613.
[9] Eva Binder, Gestützt. Zur Ikonografie des Denkmalschutzes in Osteuropa, ed. by Gerhard Paul, Göttingen 2008, p. 614-621.
[10] S. Mathias Rust: the teenager who flew to Red Square, „The Guardian”, 29 Mai 2012, https://youtu.be/Q2xpQFEcumE (letzter Zugriff 27. Mai 2021)

_____________________

Abbildungsnachweis

Art Gallery © 2015 rmorris3 via pixabay.

Empfohlene Zitierweise

Ruchniewicz, Krzysztof: Die Macht der Bilder. In: Public History Weekly 9 (2021) 5, DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18463.

Redaktionelle Verantwortung

Moritz Hoffmann / Marko Demantowsky