Abstract:
The article will describe nine images characteristic to the period of Polish transformation 1989-1993: pictures from round table talks and secret negotiations in Magdalenka, a poster from the 1989 election, a photo of Tadeusz Mazowiecki after he was elected prime minister, a picture of the dismantling of the Felix Dzierżyński monument, a recording from the last congress of the Polish United Workers Party in January 1990, a photo of the ceremony of passing the insignia of the Polish Second Republic to president Wałęsa in December 1990, one of the pictures documenting the spontaneous beginnings of free trade and a photo documenting the withdrawal of the last Russian troops in September 1993. Not only the history behind them will be presented, but also the changing symbolical meaning and interpretation of those images over three decades.
DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18466
Languages: Polski, English
Polska zapoczątkowała zmiany 1989 roku – to zdanie jest prawdziwe zarówno w dłuższej (sięgającej lata 1980), jak i krótszej, ograniczonej do samego “annus mirabilis” perspektywie. Pomimo to, symbolem pamięci o wydarzeniach sprzed ponad 30 lat stały się zdjęcia z innych państw. W Polsce zaś wciąż żywy spór o interpretację wydarzeń 1989 roku wpływa na zmianę znaczenia niektórych obrazów.
Okrągły stół – biała i czarna legenda
Podstawową przyczyną braku obecności wydarzeń w Polsce w powszechnej ikonografii roku 1989 jest ich niewielka atrakcyjność z punktu widzenia masowego odbiorcy, a także brak potencjału, by ilustrować wydarzenia o rewolucyjnym, przełomowym charakterze. Trudno za takie uznać zdjęcia przedstawiające negocjacje polityczne, elementy kampanii wyborczej czy wybór nowego premiera, którego twarz poza Polską pozostaje nieznana. Jest to oczywiście przede wszystkim efekt samej natury wydarzeń, które wybitny badacz tego okresu określił mianem “reglamentowanej rewolucji”.[1] Sformułowanie to wskazuje na ograniczoną rolę społeczeństwa w dynamice zmian, de facto tylko w jednym momencie wydarzeń Polacy odegrali istotną rolę – głosując 4 czerwca. Oczywiście dochodziło w 1989 do strajków i manifestacji, nie odegrały one jednak większej roli w przebiegu wydarzeń, a większość z nich była organizowana w opozycji do głównego nurtu wydarzeń, nie mogą więc one stać się ich symbolem.
Wydarzeniem, które najlepiej symbolizuje charakter polskich zmian są niewątpliwie obrady okrągłego stołu (6 lutego – 5 kwietnia 1989). Najczęściej przedstawiane one są przy pomocy zdjęć wykonanych w trakcie spotkań plenarnych, które miały miejsce tylko dwukrotnie – na rozpoczęcie i zakończenie negocjacji. W ten sposób budują one niepełne wyobrażenie o charakterze obrad, które w większości toczyły się w licznych zespołach roboczych, zwanych “podstolikami”. Jest to oczywiście spowodowane znaczeniem obrad plenarnych, a także faktem, iż tylko one odbywały się przy meblu, który dał nazwę całemu wydarzeniu.[2]
O ile jednak sens informacyjny tych zdjęć jest jasny i odnosi się wprost do wydarzenia, jakie ilustrują, to ich znaczenie emocjonalne i wartość symboliczna pozostają niejednolite i zmieniają się w miarę upływu czasu. Związane jest to z trwającą od dziesięcioleci dyskusją wokół interpretacji wydarzeń. Ma ona przede wszystkim wymiar polityczny, chociaż historycy niekiedy aktywnie w niej uczestniczą, lub też ich ustalenia wykorzystywane są w debacie. Spór ten Antoni Dudek nazwał starciem białej i czarnej legendy okrągłego stołu.[3] Nieco upraszczając zwolennicy pierwszej uznają, że doszło wówczas od światłego porozumienia elit opozycji i komunistycznej władzy, które umożliwiło sprawną transformację z dyktatury do demokracji. W myśl drugiej była to zmowa komunistów z częścią opozycji (niekiedy wprost – z własnymi agentami), w wyniku której podzielono wpływy w gospodarce i polityce, a przywódcy PRL uniknęli odpowiedzialności. Spór ten jest zarówno pochodną rzeczywistych konfliktów w gronie opozycji w kwestii taktyki rozmów z komunistami, jak i (chyba w większym stopniu) odbiciem sporów o kształt III Rzeczypospolitej, powstałej w efekcie przemian 1989 r.
Co ciekawe, w sporze tym często wykorzystywane są zdjęcia. Już w 1989r. pojawiały się kontrowersje związane z poufnymi negocjacjami, jakie część działaczy “Solidarności” z Lechem Wałęsą na czele prowadziła z liderami obozu władzy, między innymi w willi MSW w podwarszawskiej Magdalence.[4] Jak potwierdziły opublikowane już w 1990 r. protokoły z tych rozmów, rzeczywiście to wówczas zapadały najważniejsze ustalenia.[5] Publikacja ta jednak nie dała krytykom argumentów potwierdzających tezę o spisku. Rolę dowodów zaczęły w tej sytuacji odgrywać zdjęcia, pochodzące z prywatnego archiwum gen. Czesława Kiszczaka (w latach 80. szefa MSW i kluczowej postaci negocjacji), przedstawiające członków opozycyjnej delegacji w trakcie wspólnych posiłków z drugą stroną, rozbawionych, wznoszących toasty i pijących wódkę. Przekaz ten wzmocniło później opublikowanie zapisów filmowych.[6] Owa szokująca fraternizacja z ludźmi odpowiedzialnymi m.in. za wprowadzenie stanu wojennego i jego ofiary, stała się podstawą dla formułowania oskarżeń, a jak można przypuszczać wpłynęła także na osłabienie symbolicznego znaczenia okrągłego stołu w oczach części opinii publicznej.
Widoczne jest to w badaniach opinii publicznej. W 2009 r. obrady okrągłego stoły uznawało za moment przełomowy w procesie upadku systemu komunistycznego 40% Polaków, a 10 lat później już tylko 22%. Jednocześnie sama ocena wydarzeń nie zmieniła się istotnie – w 2009 r. pozytywnie okrągły stół oceniało 41% respondentów, a negatywnie 12%, w 2019 r. było to odpowiednio 37% i 15%. Pomimo to, w tym samym badaniu widać inną charakterystyczną zmianę, którą można powiązać ze zmianą ikonografii. W 2009 r. na pytanie o najlepsze sformułowanie oddające ideę okrągłego stołu 44% badanych wskazało na “umowę społeczną”, a 26% na “zmowę elit”. Dziesięć lat później proporcje się wyrównały – obie opcje wskazało po 38% respondentów.[7]
Wybory – punkt przełomowy
Wybory z czerwca 1989, przeprowadzone w efekcie porozumień okrągłego stołu, są chyba obecnie najmniej kontrowersyjnym elementem wydarzeń. Wynika to z faktu, iż manifestacyjne odrzucenie przez Polaków partii komunistycznej (najbardziej widoczne w wynikach wyborów do Senatu – 99 ze 100 miejsc przypadło “Solidarności”[8]), zmieniło sytuację i pozwoliło na głębsze zmiany, niż to zawarto w porozumieniach.
Najczęstszym symbolem wyborów, każdorazowo przywoływanym w ich kontekście zarówno w Polsce, jak i za granicą, jest plakat Tomasza Sarneckiego. Przedstawia on wyciętą z kadru filmu “W samo południe” postać graną przez Gary Coopera, na tle logo “Solidarności” (i z jej znaczkiem zamiast gwiazdy szeryfa). Plakat ten wielokrotnie stanowił prezent dla ważnych gości odwiedzających Polskę, wisiał w najważniejszych światowych galeriach, reprodukowano go w dziesiątkach książek i wystaw, ilustrowano nim setki artykułów. Stał się czytelnym symbolem zwycięstwa “Solidarności” i polskich przemian. Problem w tym, że 4 VI 1989 na własne oczy widziało go niewielu – dotarł on z Francji (gdzie go wydrukowano) poprzedniego dnia wieczorem, rozklejono go jedynie w Warszawie.
Dlaczego to on stał się powszechnym symbolem, a nie znacznie powszechniejszy plakat, jaki wykorzystywali wszyscy kandydaci Solidarności (wykorzystujący logo związku i zdjęcie danej osoby z L. Wałęsą)? Przede wszystkim wynika to z siły przekazu, czytelnego odwołania do walki dobra ze złem, wykorzystania rozpoznawalnej postaci popkultury. Inne plakaty odwoływały się do symboli zrozumiałych przede wszystkim dla Polaków, a wspomniany plakat z L. Wałęsą padł ofiarą sporów wokół postaci przywódcy “Solidarności”, a także licznych podziałów w gronie osób uwiecznionych wraz z nim.
Po latach w symbolicznym znaczeniu tego dzieła pojawiła się kolejna warstwa. Autor wyznał, że inspirację do stworzenia plakatu stanowiło dla niego zdjęcie przedstawiające podobną sylwetkę kroczącą w słońcu – jego dziadka poległego we wrześniu 1939.[9]
Spory o transformację
Kolejne tygodnie 1989 r. upłynęły pod znakiem sporów, których echa trwają do dziś w debacie publicznej. Najważniejsze z nich dotyczyły wyboru gen. Wojciecha Jaruzelskiego na prezydenta PRL (możliwego dzięki wsparciu kilku posłów i senatorów “Solidarności”) a także kwestii powołania nowej koalicji rządzącej. W tym drugim przypadku przedmiotem debaty w obozie skupionym wokół Wąłęsy była kwestia, czy należy ją zawrzeć tylko niedawnymi sojusznikami komunistów, czy też z ich udziałem. Zwyciężyła druga opcja.
W efekcie 24 sierpnia 1989 r. nowym premierem został wybrany Tadeusz Mazowiecki, dotychczasowy redaktor naczelny “Tygodnika Solidarność”. Jego zdjęcie z tego dnia, z palcami ułożonymi w charakterystyczny znak zwycięstwa, jest jednym najczęściej reprodukowanych (chociażby w podręcznikach szkolnych) obrazów związanych z wydarzeniami 1989. Jednocześnie spór o rolę Mazowieckiego i jego rządu, zapoczątkowany już w trakcie kampanii prezydenckiej jesienią 1990 (gdy wystartował on przeciwko Wałęsie), doprowadził do zmiany emocjonalnego i symbolicznego kontekstu tego zdjęcia. Dla części Polaków Mazowiecki pozostaje symbolem początku transformacji i wzorem rozważnej polityki, dla innych podstawą do jego oceny jest powolne tempo zmian. Wśród argumentów najczęściej przywołuje się utrzymywanie do lipca 1990 komunistycznych ministrów spraw wewnętrznych i obrony narodowej, późną likwidację cenzury, niepełną weryfikację kadr Służby Bezpieczeństwa, czy spóźnione w stosunku do innych państw rozpoczęcie negocjacji w sprawie wycofania wojsk sowieckich.
W efekcie tych debat stopniowo przesuwa się symboliczny punkt ciężkości w obrazie polskiej transformacji. Wśród “kandydatów” do miana punktu przełomowego najważniejszą rolę odgrywają wolne wybory prezydenckie i będące ich następstwem przekazanie insygniów II Rzeczypospolitej przez ostatniego prezydenta na uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego (utrwalone na często przywoływanych zdjęciach), wolne wybory parlamentarne w 1991 r. (coraz częściej wskazywane w badaniach opinii, ale pozbawione szerzej rozpoznawalnych zdjęć ) oraz wycofanie ostatnich oddziałów rosyjskich 17 września 1993 r. Obok znaczenia symbolicznego – nawiązanie do daty sowieckiej agresji w 1939 r., znaczenie tej daty wzmacniają liczne zdjęcia z czytelnym przesłaniem.
Bardzo rzadko wśród tych symboli końca komunizmu wskazywane jest wydarzenie, które dzięki zapisowi filmowemu utrwaliło się nie tylko w społecznej świadomości, ale także przeszło do języka debaty publicznej. W styczniu 1990 podczas nadzwyczajnego zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej jej ostatni I sekretarz wypowiedział znamienne słowa “Sztandar wyprowadzić”. Dziś słowa te są synonimem końca formacji politycznej lub jakiejś działalności.
Obrazy nieobecne i powracające
Przedstawiona w powyższym zarysie ikonografia polskiej transformacji jest oczywiście niepełna. Brakuje w niej kilku charakterystycznych i często przywoływanych obrazów – szczególnie z demontażu pomnika Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie czy początków wolnego handlu w postaci ulicznej sprzedaży z łóżek polowych lub wprost z samochodów. Istotniejsza jednak wydaje się refleksja nad obrazami nieobecnymi w zbiorowej świadomości.
Przykładem mogą być pierwsze wolne wybory samorządowe z maja 1990 r. Były one efektem reformy samorządowej, dość powszechnie uznawanej za jeden z największych sukcesów polskiej transformacji. Być może ich nieobecność w ikonografii polskiej transformacji związana jest z zaawansowanym już wówczas procesem dekompozycji obozu “Solidarności”. Inny brak dotyka problemu, który od lat jest obecny w debacie nad przemianami gospodarczymi, a zwłaszcza ich kosztem społecznym. Symbolem tego problemu, obok szybko rosnącego bezrobocia, była likwidacja Państwowych Gospodarstw Rolnych w 1991 r., w efekcie której wiele małych miejscowości dotknął wieloletni strukturalny kryzys. Mimo wagi problemu, zjawisko to praktycznie nie ma swojej ikonografii, jeśli nie liczyć filmu dokumentalnego “Arizona” z 1997 r.[10] Najwyraźniej nie tylko na początku lat 90. kwestia ta nie budziła zainteresowania fotografów, ale także i dziś jest trudna do wpasowania w generalnie pozytywny obraz polskich przemian.
W ostatnich latach, między innymi na skutek zmian na polskiej scenie politycznej, a także nowych badań nad wydarzeniami 1989 r., coraz szerzej pojawiają się alternatywne do wcześniej dominującego obrazu wydarzeń zdjęcia. Przedstawiają one aktywność tych ugrupowań opozycji, które kontestowały rozmowy z komunistami, a później krytykowały tempo zmian. Są to niewątpliwie obrazy bardziej dynamiczne – demonstracje uliczne, starcia z milicją, okupacje budynków. Kwestią otwartą pozostaje, czy w dłuższej perspektywie zrównoważą one obraz polskiej transformacji, czy też nastąpi jego głębsza zmiana.
Nawet pobieżna analiza ikonografii transformacji wskazuje na ważną rolę obrazów w kształtowaniu społecznego wyobrażenia przeszłości, czyli pamięci zbiorowej. Bez większego ryzyka można przyjąć założenie, że rozwój cywilizacji cyfrowej, w większym stopniu posługującej się obrazem, niż tekstem, pogłębi to zjawisko. Stawia to przed historykami, w tym przede wszystkim zajmującymi się public history, nowe wyzwania.
_____________________
Further Reading
- Burakowski, Adam, Aleksander Gubrynowicz, Paweł Ukielski. 1989 – The Autumn of Nations. Warszawa: Wydawcy: Centrum Europejskie Natolin, Europejska Sieć Pamięć i Solidarność 2009, https://enrs.eu/publication/1989-the-autumn-of-nations (last accessed 13 June 2021)
- Kowal, Paweł. Koniec systemu władzy. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2016.
- Trembicka, Krystyna. Okrągły stół w Polsce. Studium o porozumieniu politycznym. Lublin: UCMS, 2003.
Web Resources
- rok1989: https://polskiemiesiace.ipn.gov.pl/mie/wszystkie-wydarzenia/czerwiec-1989/112505,Czerwiec-1989.html (last accessed 13 June 2021).
- Czerwiec 1989 – Polskie miesiące: https://polskiemiesiace.ipn.gov.pl/mie/wszystkie-wydarzenia/czerwiec-1989/112505,Czerwiec-1989.html (last accessed 13 June 2021).
- Okrągły stół – fakty i mity, zapis spotkania z prof. Antonim Dudkiem (The Round Table – Facts and Myths, recording of a meeting with Professor Antoni Dudek): https://www.youtube.com/watch?v=iYwZMqKKlLg (last accessed 13 June 2021).
_____________________
[1] A. Dudek, reglamentowana rewolucja. Rozkład dyktatury komunistycznej w Polsce 1988-1990, Kraków 2014.
[2] J. Skórzyński, Okrągły stół. Wynegocjowany koniec PRL, Kraków 2019.
[3] Szerzej na temat tego sporu i jego aktualnych kontekstów zob. K. Trembicka, Okragły stół w Polsce. 30 lat sporów o jego znaczenie i skutki, “Przegląd Sejmowy” 2019, nr 5, s. 103-119.
[4] Hasło “Magdalenka” stało się symbolem tych poufnych negocjacji, niezależnie od tego iż toczyły się one także winnych miejscach.
[5] K. Dubiński, Magdalenka. Transakcja epoki. Notatki z poufnych spotkań Kiszczak – Wałęsa, Warszawa 1990.
[6] Najpełniej wykorzystał je Cezary Gmyz w filmie “Taśmy z Magdalenki”, wyemitowanym przez TVP w 2016 r. Jest on dostępny na portalu YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=pqmiV2gOLkA (ostatni dostęp: 13.06.2021).
[7] CBOS, Komunikat z badań nr 16/2019, luty 2019, https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2019/K_016_19.PDF (ostatni dostęp: 13.06.2021).
[8] Wybory do izby niższej (Sejmu) miały charakter koncesjonowany – 65% mandatów zarezerwowano dla Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i jej sojuszników, natomiast o pozostałe 35% mogli ubiegać się wszyscy (całą pulę zgarnęła “Solidarność”).
[9] T. Sarnecki, Prawdziwy bohater, “Biuletyn IPN” 2009, nr 5/6, s. 95-97.
[10] https://vod.tvp.pl/video/arizona,arizona,51229898 (ostatni dostęp: 13.06.2021).
_____________________
Image Credits
Wachtershuisje in Polen met fiets en versierd met bloemen © 1991 Smiley.toerist CC BY-SA-4.0 via Wikimedia Commons.
Recommended Citation
Kamiński, Łukasz: Images of Transformation in Poland. In: Public History Weekly 9 (2021) 5, DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18466.
Editorial Responsibility
Poland started off the 1989 transformation – this statement is valid in the long-term perspective (reaching back to 1980s) as well as the one strictly limited to „annus mirabilis” itself. Nevertheless, the most powerful tokens commemorating the events that took place 30 years earlier were photographs from other countries. Poland is still pulsating with vibrant discussions over the interpretation of the 1989 events substantially affecting the significance of some iconic images from those times.
The Round Table Negotiations
The reason for the deprivation of Polish events of 1989 from the global iconography is caused by their unattractiveness for the masses as well as lack of potential to fully illustrate the revolutionary, crucial developments. Photographs depicting political negotiations, elements of the electoral campaign or appointment of the Prime Minister, who was unrecognizable outside of Poland, were certainly not among the most universal ones. It is undoubtedly the effect of the nature of these events itself, which was called „the rationed revolution” by the eminent historian.[1] This statement points out to the restricted role of the society in the dynamics of transformation, de facto narrowed down to one decisive moment – when Poles voted on the 4th of June. Unquestionably, there were strikes and manifestations in 1989, however they had not been a major factor in the course of developments and most of them were organized in opposition to the ‘mainstream’ events, thus they cannot become a symbol of those times.
The most emblematic event epitomizing the character of Polish transformations is incontestably the Round Table Talks (February 6 – April 5, 1989). They are most frequently visualized via photographs taken during plenary sessions held only twice, at the beginning and at the end of negotiations. Thus, they create only partial impression of the talks’ character, which were mostly conducted in the numerous work groups, called „the small table groups”. This perspective was built upon the gravity of the plenary sessions as well as the fact that they were carried out in front of the piece of furniture, this historic event’s name was derived from.[2]
Although the photographs convey clear, informative message about the presented events, their emotional and symbolic value remains diverse and alters with time. It is connected with decades of debates over the interpretation of those events. Discussions have primarily political dimension. Nevertheless, historians sometimes actively participate in them or their findings are used as well. This conflict is referred to by Antoni Dudek as the Polish Round Table white and black legend.[3] In simplification, the advocates of the former paradigm claim that these talks resulted in the enlightened agreement of opposition and communist power elites, which facilitated a fairly seamless transformation from the dictatorship to democracy. In accordance to the latter one, the agreement was a collusion between part of the opposition (sometimes – directly with their own agents) with communists as a consequence of which the economic and political power was divided and the leaders of the Polish People’s Republic avoided accountability. This dispute is a by-product of actual conflicts within the opposition regarding tactics of negotiation with communists and at the same time (probably in a greater degree) a reflection of the arguments over the Third Polish Republic’s shape created after 1989’s changes.
Interestingly, photographs are frequently used as a part of this debate. As early as in 1989, the controversies arose around the confidential negotiations between some of the „Solidarity” members led by Lech Wałęsa and leaders of the communist party taking place in the Ministry of Home Affairs’ villa in Magdalenka near Warsaw.[4] Minutes from the negotiations published in 1990 corroborated that the most momentous decisions regarding future of Poland were made back then.[5] This publication, however, did not provide the critics with arguments to account for the thesis of conspiracy. In this situation, the evidence was provided by the photographs from the general Czesław Kiczak’s (the Minister of Internal Affairs of People’s Republic of Poland and the crucial negotiator) private collection, which depicted members of the opposition with the communists enjoying their time during meals, making toasts and drinking vodka. This message was later reinforced by the published filmed materials.[6] The evidenced fraternization with people responsible for among others, imposition of the Martial Law and its victims, which laid the groundwork for the accusations and assumingly devaluated the symbolic meaning of the Round Table among part of the public.
It is reflected in the public opinion polls. In 2009, 40% of the respondents ascertained the Round Table Talks as a milestone in the collapse of the communist system, yet 10 years later the number decreased to 22% only. At the same time, the opinion on the events itself has not changed substantially – in 2009, 41% of the respondents assessed the Round Table negotiations positively and 12% negatively, in 2019 changing to 38% and 15%, respectively. Despite of this, the other characteristic modification, that can be tied with alteration in iconography, is noticeable in this opinion poll. In 2009, when asked to choose the most suitable phrase to reflect the concept of the Round Table, 44% of interviewees selected „the social agreement”, whereas 26% „the collusion of elites”. 10 year later, the proportions evened out – both options were pointed out by 38% of questioned people.
Elections – A Turning Point
The elections held in June 1989 as a direct repercussion of the Round Table Agreement are probably surrounded by the least controversy contemporarily. It stems from the fact that demonstrative rejection of the communist party by Poles (mostly visible in the parliamentary elections to the Senate – 99 from 100 seats were obtained by „Solidarity”[8]) altered the situation and allowed for more profound changes to take place than originally agreed.
The poster designed by Tomasz Sarnecki is the most frequently evoked symbol of that times, both in Poland and globally. It depicts the scene cut out from a film „High Noon” with a man played by Gary Cooper against the logo of „Solidarity” in the background (and its image instead of the star-shaped sheriff’s badge). This campaign poster was handed over as a gift to important guests in Poland, it hung in the most prestigious art galleries all over the world, it was reproduced in tens of books and exhibitions, hundreds of articles were illustrated with it. It became a prominent emblem of “Solidarity’s” victory and Poland’s transformation. However, the problem lies in the fact that on the 4th of June 1989 the poster was not seen by many as it had arrived from France having had been printed out the day before. It was only hung in Warsaw on that very day.
Why this victory was particularly associated with this poster and not with much more widespread one used by all “Solidarity” candidates (with Trade Union’s logo and picturing the particular candidate with Lech Wałęsa)? First and foremost, it has a powerful expression, the unequivocal reference to the universal struggle between the good and evil with regards to the widely known pop culture icon. The other posters mainly referred to the symbols uniquely recognized by Poles. The already mentioned poster with Lech Wałęsa became irrelevant due to the conflicts around the leader of “Solidarity” and divisions among the people who were photographed with him.
After few years, this masterpiece acquired a new layer of symbolism. The author confessed that he drew his inspiration from another photograph showing a silhouette of a man walking in the sunshine – his grandfather who died in September 1939[9].
Disputes over Transformation
The following weeks of 1989 were filled with disputes echoing in the public debate until now. The most material ones concerned election of general Wojciech Jaruzelski for the President of the Polish People’s Republic (it was possible with the support of few “Solidarity’s” MPs and senators) as well as the creation of the new coalition. In the latter case, the subject of the debate in the Wałęsa-led group referred to the issue whether it should encompass only the latest communist allies or communists themselves as well. The second option prevailed.
Consequently, on the 24th of August 1989, Tadeusz Mazowiecki, previous editor-in-chief of the Polish weekly magazine “Solidarity Weekly”, was elected for a new Prime Minister. His photograph from that day, depicting him with his hand raised in the characteristic symbol of victory, is one of the most consistently reproduced pictures (for instance, in the school textbooks) linked to the 1989 events. Concurrently, the argument over the Mazowiecki and his government’s role, that started already during presidential campaign in autumn of 1990 (when he was running against Wałęsa), shifted the metaphysical and representative meaning of this picture. For part of the Polish society Mazowiecki remains the symbol of the beginning of transformation and an example of deliberative politics, whereas others assess him through the prism of rather slow-paced changes. As an illustration of these arguments, there are mentioned such decisions as keeping communist Ministers of Internal Affairs and National Defense, late liquidation of the censorship, only partial verification of the Security Service or delayed in comparison to other countries negotiations in relation to withdrawal of the Soviet Armed Forces.
As a result of these debates, the symbolic center of gravity is being shifted in the representation of Polish transformation. To enlist a few of the contenders to be classified as a milestone events, one has to include: free presidential election and its natural outcome, passing the insignia of the II Republic of Poland by the last President of Poland in exile, Ryszard Kaczorowski (immortalized on the commonly recurring photographs), free parliamentary elections in 1991 (more frequently recalled in the opinion polls, but lacking generally recognizable visual representation) as well as withdrawal of the last Soviet Armed Forces on the 17th of September 1993. Apart from the metaphysical sense – reference to the Soviet aggression on Poland in 1939 – the significance of this date is strengthened by the numerous photographs with evident communication.
One situation, not only imprinted in Polish society’s consciousness but also became a part of the public discourse because of the film, is very rarely indicated as a symbol of fall of communism. In January 1990 during the Extraordinary Congress of the Polish United Workers’ Party, its last First Secretary of the Central Committee said the symptomatic words: “Let’s take the flag down” (“Sztandar wyprowadzić”). Today these words mean the end of the political party or activity.
Missing and Recurring Images
The Polish transformation iconography outlined above has not undoubtedly exhausted its full spectrum. It lacks a few distinctive and reappearing images – especially the one depicting the teardown of the Feliks Dzierżyński’s statue in Warsaw or the beginning of the free trade taking a form of selling products from camp beds or directly from cars. Nevertheless, reflection upon the images nonexistent in the collective consciousness seems to be more vital.
The first free local elections in May 1990 constitute a perfect example of this phenomenon. They were conducted as a result of the local government reform, which was commonly considered to be one of the greatest successes of Poland’s transition. The fact that they are absent from iconography is probably linked to the advanced process of “Solidarity’s” decomposition. The other problem lacking pictorial representation concerns the negative outcomes of the economic transformation. Its symbol apart from the rapidly increasing unemployment was a liquidation of the State Agricultural Farms in 1991, as a result of which many villages and small cities were inflicted by the long-term structural crisis. In spite of the gravity of the problem, it does not have its iconography except for the documentary film “Arizona” from 1997.[10] Apparently, this matter has not been of photographers’ interest in early 1990s, today also not fitting into the general portrayal of Polish transition period.
In recent years, in light of changes on Polish political scene and new research on events of 1989, there emerge more and more alternative photographs against the previously dominant background of events. They illustrate the activity of those opposition groups which had contested the talks with communists and subsequently criticized the pace of changes. These are unquestionably more dynamic pictures – public demonstrations, fights with Citizens’ Militia and occupation of the buildings. It is still open to debate whether in the long-term perspective they will equate the image of Polish transformation or its metamorphosis will reach much further.
Even the cursory analysis of the iconography from the time of transformation indicates an important role of images in shaping the perspective on the past, i.a., collective memory. It can be assumed that the progressing digitalization with the predominance of images over text will heighten this phenomenon. This poses some new challenges for the historians, particularly those dealing with public history.
_____________________
Further Reading
- Burakowski, Adam, Aleksander Gubrynowicz, Paweł Ukielski. 1989 – The Autumn of Nations. Warszawa: Wydawcy: Centrum Europejskie Natolin, Europejska Sieć Pamięć i Solidarność 2009, https://enrs.eu/publication/1989-the-autumn-of-nations (last accessed 13 June 2021)
- Kowal, Paweł. Koniec systemu władzy. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2016.
- Trembicka, Krystyna. Okrągły stół w Polsce. Studium o porozumieniu politycznym. Lublin: UCMS, 2003.
Web Resources
- rok1989: https://polskiemiesiace.ipn.gov.pl/mie/wszystkie-wydarzenia/czerwiec-1989/112505,Czerwiec-1989.html (last accessed 13 June 2021).
- Czerwiec 1989 – Polskie miesiące: https://polskiemiesiace.ipn.gov.pl/mie/wszystkie-wydarzenia/czerwiec-1989/112505,Czerwiec-1989.html (last accessed 13 June 2021).
- Okrągły stół – fakty i mity, zapis spotkania z prof. Antonim Dudkiem (The Round Table – Facts and Myths, recording of a meeting with Professor Antoni Dudek): https://www.youtube.com/watch?v=iYwZMqKKlLg (last accessed 13 June 2021).
_____________________
[1] A. Dudek, reglamentowana rewolucja. Rozkład dyktatury komunistycznej w Polsce 1988-1990, Kraków 2014.
[2] J. Skórzyński, Okrągły stół. Wynegocjowany koniec PRL, Kraków 2019.
[3] More details on this dispute and its current contexts see: K. Trembicka, Okragły stół w Polsce. 30 lat sporów o jego znaczenie i skutki, “Przegląd Sejmowy” 2019, no 5, pp. 103-119.
[4] The term “Magdalenka” became a symbol of the confidential negotiations, despite the fact that they were carried out in different locations as well.
[5] K. Dubiński, Magdalenka. Transakcja epoki. Notatki z poufnych spotkań Kiszczak – Wałęsa, Warszawa 1990.
[6] Cezary Gmyz used these materials to their full potential in the film “Taśmy z Magdalenki”, broadcasted by the public television in 2016, which is available on YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=pqmiV2gOLkA, (last accessed 13 June 2021).
[7] CBOS, Komunikat z badań nr 16/2019, February 2019, https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2019/K_016_19.PDF (last accessed 13 June 2021).
[8] The elections to the lower house of parliament (Sejm) had a pre-determined character – 65% of seats were reserved for the Polish United Workers’ Party and its allies, whereas the remaining 35% of seats were open to elections (all seats were obtained by “Solidarity”).
[9] T. Sarnecki, Prawdziwy bohater, “Biuletyn IPN” 2009, no 5/6, pp. 95-97.
[10] https://vod.tvp.pl/video/arizona,arizona,51229898 (last accessed 13 June 2021).
_____________________
Image Credits
Wachtershuisje in Polen met fiets en versierd met bloemen © 1991 Smiley.toerist CC BY-SA-4.0 via Wikimedia Commons.
Recommended Citation
Kamiński, Łukasz: Images of Transformation in Poland. In: Public History Weekly 9 (2021) 5, DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18466.
Editorial Responsibility
Copyright © 2021 by De Gruyter Oldenbourg and the author, all rights reserved. This work may be copied and redistributed for non-commercial, educational purposes, if permission is granted by the author and usage right holders. For permission please contact the editor-in-chief (see here). All articles are reliably referenced via a DOI, which includes all comments that are considered an integral part of the publication.
The assessments in this article reflect only the perspective of the author. PHW considers itself as a pluralistic debate journal, contributions to discussions are very welcome. Please note our commentary guidelines (https://public-history-weekly.degruyter.com/contribute/).
Categories: 9 (2021) 5
DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2021-18466
Tags: Iconography, Language: Polish, Poland (Polen), Revolution
To all readers we recommend the automatic DeepL-Translator for 22 languages. Just copy and paste.
OPEN PEER REVIEW
Poland 1989: a pictureless revolution?
„It started in Gdańsk.” In 2009 this sentence – written in large letters on an impressive poster hanging on the frontside of the new building of the Polish Embassy in Berlin, then still under construction on Unter den Linden avenue – aimed at reminding the Germans that their peaceful and successful path to reunification had led first through the democratisation process initiated by the Solidarność-movement in Poland at the very beginning of the 1980s. At the same time this showed also one of the main difficulties in Poland’s attempt to influence the international narrative and visual representation of the end of Cold War in Europe. Looking for a striking picture of the Polish contribution to the collapse of communism in Eastern and Central Europe, one had to look for snapshots earlier in the same decade, presenting for instance Lech Wałęsa during the strikes in the dockyards of Gdańsk in 1981. Yet the most symbolic year in the international reception and perception of the turning point, 1989, was not so suitable, from a visual perspective, to stress Poland’s indeed outstanding role.
As the author of the article relevantly points out, the pictures linked to the events that brought down Communism in Poland would not really meet the needs of modern audiovisual mass media. The most important steps, like the negotiation process successfully ending with the Polish Round Table Agreement or the first semi-democratic elections in June 1989, were by no way visually as spectacular as for example the fall of the Berlin Wall. Here one should underline the collective emotional dimension of remembrance processes, as French sociologist Maurice Halbwachs had already emphasised in his analyses on collective memory in the early forties of the 20th century. To be remembered, events and processes are supposed to fit into a certain emotional regime. The one internationally prevailing in 1989 was characterized both by hopes and fears, none of which were functioning without corresponding strong images – of tense expectation, of liberation or recovered liberty, of popular enthusiasm… Paradoxically Poland’s political success in avoiding a violent transition from Communism to liberal democracy reveals itself to be a disadvantage when it comes to promote this success in domestic and international public communication. For sure, in contrast to this, it has been much easier to remember the short, limited but spectacular and highly symbolic bloodshed in Bucharest during the Romanian popular uprising against red dictator Nicolae Ceaușescu, leading to his and his wife’s summary execution in December 1989.
This, however, is not the only reason why Poland cannot propose catchy visual representations of its democratisation. Another source of difficulties is set in the domestic perception of this political heritage and in the remembrance policies concerning the events of the late 1980s. In fact 1989 has long become an element of conflict in Poland’s political life, as far as the interpretation of the transition period and the appraisal of its main actors’ role are concerned. Making the main actor’s and most recognizable Polish opposition leader’s role a core element of the embattled memories around “1989“, Poland’s political actors have contributed to blurring the international reception of Lech Wałęsa and Solidarność. This is true till today, when the current leader of the famous independent trade unions, Piotr Duda, tries to deny Jerzy Janiszewski (the author of the characteristic red font used since the very beginning of Solidarność to write the word on flags and publications) the right to use it for his own purposes and according to his own political views despite the fact that he is still the only legal holder of the rights attached to this font. Again, when asked what they associate with Poland and the end of Communism, most foreigners would still mention Pope John Paul II and Lech Wałęsa, but those two labels would be visually linked to moments set in the early 1980s – not particularly in 1989.
As suggested by the author, the lack of powerful pictures could turn out to be a problem in the future, when the younger “Instagram” generation(s) used to highly visual processes of communicating, coding and remembering are in contact with those mostly written memories of Poland’s history of the late 20th century. Will young people be able to properly understand – and feel – the political and symbolic meaning of the described processes? The question is of acute importance not only for the reception abroad, but also, in the long run, for the future of Poland’s political culture and, even deeper, for its democratic legitimization.