Kościoły katolickie w Polsce nie są jedynie obiektami sakralnymi. Specyfika historii Polski, zwłaszcza w XIX w., kiedy nie istniało polskie państwo, sprawiła że instytucje kościelne poczęły odgrywać także rolę w podtrzymywaniu tożsamości narodowej. Współcześnie nadal obserwujemy traktowanie świątyń jako miejsca pamięci narodowej. Dotyczy to również II wojny światowej. Odchodzące pokolenie jej świadków podejmuje zabiegi, by znaki pamięci z nią związane umieszczone zostały pośród innych przypominających polskie losy. Jednym z wielu przykładów tego typu działań komemoratywnych w przestrzeni sakralnej, jest kaplica Zesłańców Sybiru w kościele garnizonowym pw. Św. Elżbiety we Wrocławiu.

Narodowa rola Kościoła katolickiego w Polsce

Jedną z form obrony przed wynarodowieniem, grożącym Polakom w wyniku utraty własnego państwa pod koniec XVIII w., było wzmacnianie tej części identyfikacji narodo-wej, która wiązała się z wyznaniem. W murach kościelnych odbywały się często różne uro-czystości o charakterze narodowo-religijnym, nierzadko księża angażowali się w ruch naro-dowy i z tego powodu podlegali prześladowaniom. Po upadku powstań antyrosyjskich byli zsyłani w głąb Rosji (potocznie na Sybir) razem z rzeszami rodaków.

Rola i znaczenie narodowe Kościoła nie zmieniło się w okresie komunistycznym. Budynki kościołów ponownie stały się azylami dla prawdziwej, tj. nie zakłamywanej przez komunistów, historii narodowej. Odsłaniano tablice poświęcone osobom czy wydarzeniom z historii Polski, które władze usuwały z przestrzeni publicznej. Szczególnie w okresie “Solidarności” (1980/81) i po wprowadzeniu stanu wojennego (1981) Kościół użyczał swoją przestrzeń do organizacji niezależnych od komunistów przedsięwzięć i wspierał w różny sposób opozycję. Symbolem patriotyzmu duchowieństwa stał się ks. Jerzy Popiełuszko, up-rowadzony przez funkcjonariuszy ochrony (SB) i zamordowany w 1984 r.

Praktyki komemoratywne

Pomimo zmian społeczno-politycznych w Polsce na przełomie lat 80. i 90. XX wieku i pluralizacją życia społecznego Kościół nie stracił na znaczeniu. Posiada nadal monopol na praktyki upamiętnienia wydarzeń i osób ważnych w historii narodowej, choć krytyka jego wpływu na sferę świecką, społeczną stopniowo narasta.

Jednym z wielu przykładów z ostatnich lat jest kaplica Zesłańców Sybiru w kościele garnizonowym pw. Św. Elżbiety we Wrocławiu. O powodach ufundowania osobnej kaplicy dla Sybiraków pisała przed laty pierwsza prezesem Dolnośląskiego Oddziału Sybiraków we Wrocławiu, Zofia Helwing:

“Zesłańcy Sybiru, pomni mijającego nieubłaganie czasu, zrzeszeni w Związku Sybiraków nie tylko Oddziału we Wrocławiu, wznoszą Znaki Pamięci w nawach kościołów, restaurują kaplice, ustawiają znaki blisko kościołów lub na parafialnych cmentarzach, bo wiedzą, że są to miejsca które istnieją od setek lat i od setek lat są odwiedzane przez potomnych, zapewniając tym samym nie tylko przetrwanie wznie-sionego Znaku Pamięci, lecz odczytanie jego przesłania o przeżytej martyrologii i przestrodze przed totalitaryzmem i zniewoleniem człowieka.”[1]

Wybór miejsca nie był przypadkowy. Jest to jeden z najstarszych kościołów Wrocławia. Na początku lat 90. erygowano w nim parafię wojskową pw. Św. Elżbiety, w 1997 r. papież Jan Paweł II poświęcił odbudowaną po wcześniejszych zniszczeniach świątynię. Związek Sybiraków, organizacja skupiająca dawnych radzieckich więźniów i deportowanych,[2] w 2000 roku odsłonił tablicę pamiątkową, która upamiętniała losy Polaków na Wschodzie w XIX i XX wieku. Ze składek społecznych w 2008 roku Związek odnowił kaplicę rodziny wrocławskiej Rehdingerów.

Szczególną uwagę przykuwa witraż wykonany przez prof. Bronisława Chromego z Aka-demii Sztuk Pięknych w Krakowie.[3] W centrum artysta umieścił postać patrona Sybiraków, ojca Józefa Kalinowskiego (1835-1907). Za udział w powstaniu styczniowym 1863 roku skazano go na karę śmierci, którą potem zamieniono na 10 lat katorgi na Syberii. W 1991 roku papież Jan Paweł II kanonizował go.

Losy Sybiraków i pamięć o nich

Postać świętego, który sam doświadczył dotkliwych prześladowań ze strony Rosji, wpisuje los Polaków zesłanych w głąb ZSRR w czasie II wojny światowej i po niej w długi łańcuch polskiego doświadczenia historycznego. Stalin zajął wschodnie ziemie Polski 17 września 1939 roku, realizując postanowienia paktu zawartego z Hitlerem. Sowietyzacja anektowanego obszaru odbywała się z użyciem masowych represji. W latach 1940/41, a także po 1944 roku wysłano na zesłanie i do Gułagu setki tysięcy jego mieszkańców, w tym dziesiątki tysięcy polskich rodzin.

Kierowano ich do pracy przymusowej w kopalniach, w tajdze, na licznych budowach w głębi ZSRR, co pokazano na wrocławskim witrażu. Głód, zimno i choroby spowodowały wśród nich wysokie straty. Ocaleni wrócili do kraju w 1946 r., jednak wielu dopiero w dru-giej połowie lat 50. XX w. W komunistycznej Polsce ich los był przemilczany, podobnie jak całość represji radzieckich (Katyń). Dopiero po 1989 r. zyskali możliwość zrzeszania się, opieki państwa i upowszechniania wiedzy o swym losie w społeczeństwie.

Poprzez umieszczenie tego rozdziału polskiej historii XX w. w tak centralnym dla Wrocławia miejscu, nadano losowi tej grupy elementy sakralne oraz umieszczono go w polskiej tradycji komemoratywnej. Zwrócenie uwagi na taką formę upamiętnienia jest ko-nieczne, jeśli chce się zrozumieć doświadczenie i pamięć Europy Środkowo-Wschodniej.

____________________

Literatura

• Hryciuk, Grzegorz, Małgorzata Ruchniewicz, Bożena Szaynok & Andrzej Żbikowski. Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939-1959. Polacy, Żydzi, Niemcy, Ukraińcy. Atlas ziem Polski. Warszawa: Demart, 2008.
• Ciesielski, Stanisław, Grzegorz Hryciuk & Aleksander Srebrakowski. Masowe deportacje ludności w Związku Radzieckim. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003.

Strony internetowe

• Związek Sybiraków – Oddział Wrocław. “Kaplica Zesłańców Sybiru w Bazylice Mniejszej pw. Św. Elżbiety Węgierskiej we Wrocławiu.” http://www.sybiracy.wroc.pl/index.php?page=znaki_kaplica (dostęp 2017-11-11).
• IPSB. “Jozef Kalinowski.” http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jozef-kalinowski (dostęp 2017-11-11).

____________________
[1] “Kaplica Zesłańców Sybiru w Bazylice Mniejszej pw. Św. Elżbiety Węgierskiej we Wrocławiu,” Związek Sybiraków – Oddział Wrocław, 3. http://www.sybiracy.wroc.pl/index.php?page=znaki_kaplica (dostęp 2017-11-11).
[2] “Szerzej o Związku Sybiraków, Oddział we Wrocławiu zob,” Sybiracy, http://www.sybiracy.wroc.pl (dostęp 2017-11-11).
[3] “Biografia,” Bronisław Chromy, http://www.bronislawchromy.pl/biografia.html (dostęp 2017-11-11).

____________________

Zdjęcie

Kaplica Zeslancow Sybiru © Krzysztof Ruchniewicz (2017).

Zalecany sposób cytowania

Ruchniewicz, Krzysztof: Znak pamięci. In: Public History Weekly 5 (2017) 39, DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2017-10440.

Catholic churches in Poland are not merely sacred objects. In terms of Polish history, they have contributed to the creation of the country’s national identity, particularly in the nineteenth century and during the Second World War. To this day, they remain a national place of remembrance. Contemporary witnesses, who gradually become a part of history themselves, strive to unite their fate with that of other Polish generations through signs of remembrance. One of several examples that display the commemorative nature of sacred institutions is the chapel located within the garrison church in Wrocław which is dedicated to Poles who were deported to Siberia (Zesłańców Sybiru).

The National Role of the Church in Poland

The loss of its independence posed a threat to the Polish nation at the end of the eighteenth century. By strengthening the religious aspect of the national identity, it was believed that the nation could be protected. A variety of religious and national festivities took place within the sacred walls; priests frequently became involved in the national movement and were therefore subject to various repressive measures. After the defeat of the anti-Russian uprising (1830–31 and 1863), many of them were deported to Siberia.

The role and national significance of the church did not change in the communist era. Once again, the churches sought to preserve a version of Polish history that had not been distorted by the communists. Commemorative plaques that had been banned by the communists from public places were newly unveiled in churches. Especially during the Solidarność period (1980–81) and after the imposition of martial law (1981), the church was supportive of the anti-communist opposition. Amongst other deeds, they offered the use of their facilities to organize independent events without communist involvement (exhibitions, theater performances, concerts, etc.). Jerzy Popiełuszko, a priest who was kidnapped by officers of the national secret service (Służba Bezpieczeństwa)  in 1984 and subsequently murdered, is regarded as a symbol of this clerical patriotism.

Commemorative Practice

Despite the political and societal changes in the 1980s and 1990s as well as the pluralization of social life, the Polish church has not lost its significance. Although its impact on society is subject to an increasing amount of criticism, the church still maintains the most powerful influence over commemorative practices with regards to important national events and personalities.

One of the many examples is the chapel dedicated to Poles who were deported to Siberia within the garrison church in Wrocław. Several years ago, the first head of the Lower Silesian department for Poles who were deported to Siberia in Wrocław, Zofia Helwig, wrote about the motives behind the foundation for a separate chapel dedicated to these Siberian Poles:

“Congregating not only in the Lower Silesian department but also in Siberian associations, the Siberia Deportees—fully aware of the time that has past by—fund signs of remembrance in the church aisles, they renovate chapels, they erect symbols near churches or public cemeteries, because they know that these are places that have existed for centuries and that have been visited by subsequent generations for hundreds of years. They guarantee the longevity of not only the donated signs of remembrance, but also of the everoccurring acknowledgement of their content with regards to the martyrdom they witnessed and serve as a warning of totalitarianism and human enslavement.”[1]

The choice of location was not coincidental. St. Elizabeth’s Church is one of the oldest churches in Wrocław. At the beginning of the 1990s it was (re)built as a garrison church. After much destruction (the Second World War, fires in subsequent years), Pope John Paul II consecrated the newly erected church during a grand ceremony in 1997. In 2000, the Siberian association, an organization of former Soviet prisoners and deportees,[2] unveiled a commemorative plaque in the church, which remembered the fate of the Poles in the East in the nineteenth and twentieth century. In 2008, the association renovated the chapel of the patrician family Rhedinger using private funds.

Of particular interest is the stained glass window designed by Bronisław Chromy, professor of the art academy in Krakow.[3] In the middle of it, the artist depicted the patron of the Siberian Poles, Józef Kalinowski (1835–1907), a priest who was sentenced to death in 1863 due to his participation in the January uprising, yet eventually sent to Siberia to do forced labor. Pope John Paul II canonized him in 1991.

Remembrance of Siberia Poles

The memory of this saint is embedded not only in the fate of those Poles who were deported to the USSR during the Second World War, but also therefore in the long chain of events that the Polish history experiences comprises. As a result of the Nazi–Soviet Pact, Stalin had occupied the eastern areas of Poland in 1939. The sovietization of this occupied territory was able to occur with the help of mass repression; hundreds of thousands were sent to the Gulag and/or banished. This is all depicted on the stained glass window of Wrocław in a poignant manner. When the survivors returned to the newly Communist Poland after the Second World War, their fate was kept silent. It was only after 1989 when they were again able to organize themselves, receive state protection, and were granted the opportunity to impart their knowledge and experiences in society.

Because this chapter of Polish history is commemorated in the heart of Wrocław, the fate of the Siberian Poles obtained an additional and sacred dimension; it was thereby incorporated into the Polish tradition of commemoration. This tradition needs to be taken into account when attempting to understand the commemorative culture of Eastern and Central Europe.

_____________________

Further Reading

• Hryciuk, Grzegorz, Małgorzata Ruchniewicz, Bożena Szaynok, and Andrzej Żbikowski, eds. Umsiedlungen, Vertreibungen und Fluchtbewegung 1939-1959: Atlas zur Geschichte Ostmitteleuropas. Bonn: Bundeszentrale für Politische Bildung, 2012.
• Ciesielski, Stanisław, Gregorz Hryciuk, and Aleksander Srebrakowski. Masowe deportacje ludności w Związku Radzieckim. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003.

Web Resources

• Związek Sybiraków – Oddział Wrocław. “Kaplica Zesłańców Sybiru w Bazylice Mniejszej pw. Św. Elżbiety Węgierskiej we Wrocławiu (Chapel for Siberia Deportees).” http://www.sybiracy.wroc.pl/index.php?page=znaki_kaplica (last accessed 11 November 2017).
• IPSB. “Jozef Kalinowski.” http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jozef-kalinowski (last accessed 11 November 2017).

_____________________
[1] “Kaplica Zesłańców Sybiru w Bazylice Mniejszej pw. Św. Elżbiety Węgierskiej we Wrocławiu,” Związek Sybiraków – Oddział Wrocław, 3. http://www.sybiracy.wroc.pl/index.php?page=znaki_kaplica (last accessed 11 November 2017).
[2] “Szerzej o Związku Sybiraków, Oddział we Wrocławiu zob,” Sybiracy, http://www.sybiracy.wroc.pl (last accessed 11 November 2017).
[3] “Biography,” Bronislaw Chromy, http://www.bronislawchromy.pl/biografia.html (last accessed 11 November 2017).

_____________________

Image Credits

Chapel for Siberia Deportees © Krzysztof Ruchniewicz (2017).

Recommended Citation

Ruchniewicz, Krzysztof: Signs of Remembrance. In: Public History Weekly 5 (2017) 39, DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2017-10440.

Die katholischen Kirchen in Polen sind nicht nur sakrale Objekte. Aufgrund der Geschichte Polens, vor allem im 19. Jahrhundert und während des Zweiten Weltkriegs, trugen sie zur nationalen Identitätsstiftung bei. Bis heute sind sie ein nationaler Erinnerungsort. Die Zeitzeugen, die allmählich Teil der Geschichte werden, bemühen sich, ihr Schicksal durch Zeichen der Erinnerung mit dem der anderen polnischen Generationen zu vereinigen. Eines von vielen Beispielen dieser kommemorativen Art im sakralen Raum ist die Kapelle der Sibirien-Deportierten (Zeslancow Sybiru) in der Garnisonskirche in Breslau.

Nationale Rolle der Kirche in Polen

Der Verlust des eigenen Staats bedeutete Ende des 18. Jahrhunderts eine Bedrohung der polnischen Nation. Diese sollte durch die Stärkung jenes Teils der nationalen Identität geschützt werden, der mit dem Glauben verbunden war. Innerhalb der Kirchenmauern fanden unterschiedliche Feierlichkeiten mit religiös-nationalem Charakter statt, Priester engagierten sich vielfach in der nationalen Bewegung und waren aus diesem Grund unterschiedlichen Repressalien ausgesetzt. Nach der Niederschlagung der antirussischen Aufstände (1830/31 und 1863) wurden viele von ihnen nach Sibirien deportiert.

Die Rolle und die nationale Bedeutung der Kirche veränderten sich in der kommunistischen Zeit nicht. Erneut gewährten die Kirchen der von den Kommunisten nicht verfälschten Geschichte Polens Asyl. Gedenktafeln, die die Kommunisten aus der Öffentlichkeit verbannt hatten, wurden in den Kirchen wieder enthüllt. Besonders in der Solidarnosc-Zeit (1980/81) und nach der Einführung des Kriegszustandes (1981) unterstützte die Kirche die antikommunistische Opposition. Unter anderem stellte sie ihre Räume zur Verfügung, um von den Kommunisten unabhängige Veranstaltungen (Ausstellungen, Theateraufführungen, Konzerte etc.) zu organisieren. Der Pfarrer Jerzy Popieluszko, der 1984 von Offizieren des Inlandgeheimdienstes (Służba Bezpieczeństwa) entführt und anschließend ermordet wurde, gilt als Symbol dieses kirchlichen Patriotismus.

Kommemorative Praxis

Trotz der politisch-gesellschaftlichen Veränderungen in den 1980/90er Jahren und der Pluralisierung des gesellschaftlichen Lebens hat die polnische Kirche nicht an Bedeutung verloren. Sie besitzt noch immer das Monopol für die kommemorativen Praktiken bezüglich der wichtigen nationalen Ereignisse und Personen, obschon ihr Einfluss auf die Gesellschaft zunehmend kritisiert wird.

Eines der vielen Beispiele ist die Kapelle der Sibirien-Deportierten in der Garnisonskirche in Breslau. Über die Gründe zur Stiftung einer getrennten Kapelle für die Sibirienpolen schrieb vor Jahren die erste Vorsitzende der Niederschlesischen Abteilung der Sibirienpolen in Breslau, Zofia Helwig:

“Die nach Sibirien Deportierten, versammelt in Sibirien-Vereinen nicht nur in der Niederschlesischen Abteilung, stiften – sich der vergehenden Zeit bewusst – die Zeichen der Erinnerung in den kirchlichen Seitenschiffen, sanieren die Kapellen, stellen Symbole in der Nähe der Kirchen oder auf den Gemeindefriedhöfen auf, weil sie wissen, dass es Orte sind, die seit Jahrhunderten existieren und seit Hunderten von Jahren von den Nachgeborenen besucht werden. Sie garantieren die Dauerhaftigkeit des gestifteten Zeichens der Erinnerung und der erneuten Zurkenntnisnahme ihres Inhalts vom erlebten Martyrium und als Warnung vor dem Totalitarismus und der Versklavung des Menschen.”[1]

Die Wahl des Ortes war nicht zufällig. Die Elisabethkirche ist eine der ältesten Kirchen Breslaus. Anfang der 1990er Jahre wurde sie als Garnisonskirche (neu)errichtet. Papst Johannes Paul II hat die nach mehreren Zerstörungen (Zweiter Weltkrieg, spätere Brände) wiederaufgebaute Kirche 1997 feierlich eingeweiht. Der Sibirien-Verband, eine Organisation von ehemaligen sowjetischen Häftlingen und Deportierten,[2] enthüllte im Jahr 2000 in der Kirche eine Gedenktafel, die an das Schicksal der Polen im Osten im 19. und 20. Jahrhundert erinnerte. 2008 sanierte der Verband die Kapelle der Patrizierfamilie Rhedinger aus privaten Mitteln.

Besondere Aufmerksamkeit weckt das von Bronislaw Chromy, Professor der Kunstakademie in Krakau, entworfene Glasfenster.[3] In der Mitte platzierte der Künstler den Patron der Sibirienpolen, Pfarrer Jozef Kalinowski (1835-1907), der für seine Teilnahme am Januaraufstand 1863 zum Tode verurteilt, schließlich aber zur Zwangsarbeit nach Sibirien geschickt worden war. Papst Johannes Paul II. sprach ihn 1991 heilig.

Erinnerung an die Sibirienpolen

Die Person dieses Heiligen schreibt sich in das Schicksal jener Polinnen und Polen ein, die während des Zweiten Weltkrieges in die UdSSR deportiert wurden, und damit in eine lange Kette der polnischen historischen Erfahrung. Infolge des Hitler-Stalin-Paktes hatte Stalin 1939 die östlichen Teile Polens besetzt. Die Sowjetisierung des besetzten Gebietes fand mithilfe von Massenrepressionen statt, Hundertausende wurden in den Gulag und/oder die Verbannung geschickt. All dies wird auf dem Breslauer Glasfenster auf eindringliche Art und Weise gezeigt. Als die Überlebenden nach dem Zweiten Weltkrieg in das neue kommunistische Polen zurückkehrten, wurde ihr Schicksal verschwiegen. Erst nach 1989 bekamen sie die Möglichkeit, sich zu organisieren, erhielten staatlichen Schutz und die Möglichkeit, ihr Wissen und ihre Erfahrungen in der Gesellschaft zu verbreiten.

Indem dieses Kapitel der polnischen Geschichte mitten in Breslau erinnert wird, erhielt das Schicksal der Sibirienpolen eine zusätzliche sakrale Dimension; es wurde damit in die polnische kommemorative Tradition eingeschlossen. Diese Tradition muss berücksichtigt werden, will man die Erinnerungskultur in Ost-Mitteleuropa verstehen.

_____________________

Literaturhinweise

• Hryciuk, Grzegorz, Małgorzata Ruchniewicz, Bożena Szaynok, und Andrzej Żbikowski, Hrsg. Umsiedlungen, Vertreibungen und Fluchtbewegung 1939-1959: Atlas zur Geschichte Ostmitteleuropas. Bonn: Bundeszentrale für Politische Bildung, 2012.
• Ciesielski, Stanisław, Grzegorz Hryciuk, und Aleksander Srebrakowski. Masowe deportacje ludności w Związku Radzieckim. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003.

Webressourcen

• Związek Sybiraków – Oddział Wrocław. “Kaplica Zesłańców Sybiru w Bazylice Mniejszej pw. Św. Elżbiety Węgierskiej we Wrocławiu (Kapelle der Sibirien-Deportierten).” http://www.sybiracy.wroc.pl/index.php?page=znaki_kaplica (letzter Zugriff am 11.11.2017).
• IPSB. “Jozef Kalinowski.” http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jozef-kalinowski (zuletzt am 11.11.2017).

_____________________
[1] “Kaplica Zesłańców Sybiru w Bazylice Mniejszej pw. Św. Elżbiety Węgierskiej we Wrocławiu,” Związek Sybiraków – Oddział Wrocław, 3. http://www.sybiracy.wroc.pl/index.php?page=znaki_kaplica (letzter Zugriff am 11.11.2017).
[2] “Sibirien-Verband,” Sybiracy, http://www.sybiracy.wroc.pl (letzter Zugriff am 11.11.2017).
[3] “Biografie,” Bronislaw Chromy, http://www.bronislawchromy.pl/biografia.html (letzter Zugriff am 11.11.2017).

____________________

Abbildungsnachweis

Kapelle der Sibirien-Deportierten © Krzysztof Ruchniewicz (2017).

Übersetzung

Stefanie Svacina and Paul Jones (paul.stefanie@outlook.at)

Empfohlene Zitierweise

Ruchniewicz, Krzysztof: Zeichen der Erinnerung. In: Public History Weekly 5 (2017) 39, DOI: dx.doi.org/10.1515/phw-2017-10440.